فراز و فرود پایگاه مردمی روحانیت
فراز و فرود پایگاه مردمی روحانیت
{ مصاحبه با دکتر سید صادق حقیقت درباره جایگاه روحانیت(16 آذر 96)}، کانال مباحثات
نهاد روحانیت به عنوان باسابقه ترین تشکل اجتماعی ایران، از چه جایگاهی در طول تاریخ برخوردار است؟
روحانیت شیعه در طول تاریخ، سرافرازی‌های بسیار زیادی داشته است و توانسته پس از دوره‌ی غیبت کبری فرهنگ شیعه را در بین مسلمانان و اهل تشیّع حفظ کند. نکات مثبت در نهاد روحانیت جنبه‌ی انتقادی، ظلم‌ستیزی و عدم وابستگی به دربار شاهان بوده است.
روحانیت یک «قشر» اجتماعی است که در طول تاریخ تکامل پیدا کرده؛ پس روحانیت یک «طبقه» نیست. روحانیت یک نهاد برخاسته از خود دین نیست، به عبارت دیگر در خودِ دین اسلام و در مذهب تشیّع نهادی با عنوان نهاد روحانیت تعریف نشده است؛ بلکه علما در دوره‌ی حضور و پس از غیبت کبری، تا اندازه‌ی که توان داشتند مسئولیت بزرگ و خطیر معصومین را به دوش کشیدند و نهادی به این صورت، شکل گرفته، تا اینکه در دوره‌ی صفویه به عنوان یک قشر اجتماعی درآمده است. بنابراین، آنچه امروزه از آن به عنوان نهاد روحانیت ( Institution) از آن سخن گفته می‌شود، مجموعه‌ی فعالیت‌های علما پس از دوران غیبت کبری و به خصوص در دوران صفویه است؛ به این معنا که در دوران صفویه، فعالیت‌های تک تک علما و گروه‌های علما تبدیل به یک نهاد شد، ما از این نهاد، به عنوان نهاد روحانیت نام می‌بریم.
در دوره‌ی صفویه و بعد در دوره‌ی قاجاریه، نهاد روحانیت با اعتقاد به ارتباط بین دین و سیاست و با عدم اعتقاد به اسلام سیاسی نقش مهمی در این دو دوره ایفا کرد. به بیان دیگر نهاد روحانیت در این دوران معتقد بود که نسبتی بین دین و سیاست وجود دارد، دین از سیاست جدا نیست؛ اما کارکرد نهاد روحانیت در کنار نهاد پادشاهی قابل تعریف است. اگر بخواهم بحث را واضح‌تر کنم، در این دو دوره (صفویه و قاجاریه) دو نهاد (پادشاه و روحانیت) قدرت را بین خودشان تقسیم کردند که می‌توان آن را تحت عنوان نظریه‌ی سلطنت مسلمان ذی شوکت تعریف کرد که علما به شاه مشروعیت می‌دادند و شاه نیز اقتدا روحانیت را در حوزه‌ای می‌پذیرفت.
در دوره صفویه و قاجاریه چه نوع تعاملی میان شاه و روحانیت برقرار شده بود؟
اگر نقشه‌ی میدان نقش‌جهان اصفهان را در نظر داشته باشید، به این علت که طراحی شیخ بهائی است، شکل تقسیم نهاد روحانیت و پادشاه را به خوبی نشان می‌دهد. سمت قبله، مسجد امام است، به این معنا که همه رو به سوی خدا دارند و سیاست در اسلام، فضیلت‌محور و سعادت‌محور هست، سمت راست میدان، برج یا قصر عالی قاپو وجود دارد که ساختمان بزرگی است و اشراف بر باقی جاها دارد. سمت چپ، مسجد شیخ لطف الله است که به عنوان حوزه‌ی علمیه مطرح است و سطح آن از عالی قاپو پایین‌تر است. این بدان معناست که شاه بر نهاد روحانیت تفوّق دارد.
تفاوت مسجد شیخ لطف الله و مسجد امام این است که مسجد امام صرفاً برای نماز بود و مسجد شیخ لطف الله حوزه‌ی علمیه بود. بنابراین، تقسیم قدرت بین پادشاه و نهاد روحانیت، در اینجا دو نماد دارد که نماد پادشاه، عالی قاپو و نماد حوزه‌ی علمیه، مسجد شیخ لطف الله خواهد شد. پشت آن هم بازار است که نشانگر آن است که اقتصاد نسبت به فرهنگ و سیاست، رتبه‌ی بعدی را دارد، در پشت سر قرار گرفته است.
با توجه به تقسیم قدرت میان شاه و نهاد روحانیت در دوره صفویه، به نظرتان می توان شکل گیری اسلام سیاسی را مربوط به این دوره دانست؟
منظور از اسلام سیاسی، گفتمانی است که اعتقاد به ضرورت تشکیل حکومت بر اساس شریعت دارد. بخشی از روحانیت، مانند روحانیت دوره‌ی صفویه و قاجاریه هرچند به نسبت اسلام و سیاست اعتقاد داشتند، اما به اسلام سیاسی اعتقاد نداشتند، کسانی که به اسلام سیاسی اعتقاد داشتند، یعنی به ضرورت تشکیل حکومت، به دو دسته تقسیم می‌شوند، عده‌ای میانه‌رو بودند، یعنی نسبت به تجدد رویکرد انتقادی داشتند که نهایتاً امروزه با گفتمان نواندیشی دینی شناخته می‌شوند و عده‌ای تجددستیز بودند. گفتمان اول یعنی گفتمان اسلام سیاسی میانه‌رو با کسانی مانند آیت الله مطهری شناخته می‌شود که شناخت عمیقی از غرب دارند، تفکرشان نسبت به غرب منفی نیست، اما انتقادی هست. یک جمله‌ای را همیشه از قول شهید مطهری برای تأیید این ادعا عرض می‌کنم که ایشان می‌فرمایند حقی که جان لاک بر گردن ما دارد، از ادیسون کم‌تر نیست. این بسیار مهم است، جان لاک کسی است که نظریه‌ی قرارداد اجتماعی را به شکل خاص خود تفسیر کرده است و قانون اساسی امریکا بر آن اساس نوشته شده است و ما انسان‌ها – نه تنها آمریکایی‌ها- بیش از دِینی که به مخترع برق داریم، مدیون جان لاک و نظریه‌ی قرارداد اجتماعی او هستیم.
با انقلاب اسلامی ایران، چه نوع تغییری در تعامل روحانیت با قدرت بوجود آمد و این مسئله چه تاثیری بر جایگاه اجتماعی-سیاسی روحانیت داشت؟
دوره‌ی مهمی که در واقع شکل قدرت روحانیت را تغییر می‌دهد، دوره‌ی جمهوری اسلامی است، نقش روحانیت در جمهوری اسلامی با چند سخنرانی و کلمات قصار حضرت امام، آیت‌الله طالقانی و دیگر بزرگان شناخته می‌شود. حضرت امام از ابتدا گفتند ما قصد حکومت نداریم، نظریه‌ی ایشان این بود که در قم باشند (که در سال 58 هم در قم بودند) و نظارتی بر قدرت داشته باشند. بدون شک نظریه‌ی امام، نظریه‌ی نظارت نیست بلکه نظریه‌ی نصب است؛ اما در عمل نظریه‌ی ایشان این بود که روحانیت بر قدرت نظارت داشته باشد، نه آنکه مجری قدرت باشد. این نظر پس از ماجرای بنی صدر تغییر یافت و امام اعلام کردند که نظر من نسبت به اینکه روحانیت مجری قدرت و رئیس جمهور نباشد تغییر کرده و از این پس می‌توانند باشند. خود امام هم زمانی که به تهران مهاجرت کردند، کارشان معنادار بود و معنای آن این بود که آن نقش نظارتی امام و دفتر امام بیشتر خواهد شد.
بنابراین، روحانیتی که قرار بود بیشتر نظارت‌کننده باشد، در طول زمان (چهار دهه) تبدیل به مجری شد. نتیجه‌ی مجری شدن روحانیت این بود که هر کاستی که در اقتصاد، فرهنگ، اجتماع و سیاست وجود داشته باشد، به پای روحانیت نوشته می‌شود، و در واقع خوب و بد جمهوری اسلامی به پای روحانیت نوشته می‌شود. در حالیکه در زمان صفویه و قاجاریه، اگر کار منفی انجام می‌شد پای شاهان نوشته می‌شد و روحانیت ملجأ مردم بود؛ اما هنگامی که خود روحانیت مجری باشد، دیگر مردم به کجا پناه ببرند؟
ورود روحانیت به اجرائیات چه پیامدهای دیگری داشته است؟
از دیگر پیامدهای مجری شدن روحانیت این است که کسانی که در اوایل و پیش از انقلاب به عنوان طلبه وارد حوزه می‌شدند، عمدتاً نیتشان این بود که درس اهل بیت را بخوانند و با مکتب اهل بیت آشنا شوند و نقش فرهنگی در جامعه ایفا کنند؛ اما امروزه برای برخی از طلاب، انگیزه‌ها تغییر پیدا کرده است. به این علت که روحانیت در مصدر قدرت قرار گرفته، بخشی از نیت‌ها به سمت قدرت معطوف شده است. خلاصه‌ی سخن اینکه امروزه نقش فرهنگی روحانیت پیش از انقلاب و در ابتدای انقلاب تبدیل به نقش سیاسی، اجتماعی، فرهنگی شده است که بخش قدرت آن پررنگ‌تر است.
اخیرا آیت الله شبیری زنجانی نسبت به تنزل جایگاه اجتماعی روحانیت ابراز نگرانی کرده اند، به نظرتان، ورود روحانیت به کارهای اجرایی، سبب تنزل جایگاه اجتماعی آن نشده است؟
اینکه آیا جایگاه اجتماعی روحانیت تنزّل پیدا کرده است یا خیر؟ به نظر بنده باید با تحقیقات میدانی تحقیق شود. بحث نظری نیست که یک نفر بگوید تنزّل پیدا کرده و دیگری بگوید تنزّل پیدا نکرده است. این مسئله به تحقیقات میدانی نیاز دارد، به طور مثال همانطور که رؤسای جمهور کشورهای مختلف، نظرسنجی می‌شوند که با یک تصمیم، چند درصد از محبوبیت آن‌ها کاهش یافته و یا افزایش داشته است، جایگاه اجتماعی روحانیت نیز نسبت به پیش از انقلاب و این 39 سال باید بطور مداوم ارزیابی شده و حتی به شکل ماهانه تحقیقی کمی شود تا مشخص شود نظر مردم نسبت به این مسئله چیست؛ اما به طور کلی نظر من این است که روحانیت به این علت که مسئولیت اصلی خود را که فرهنگ بوده، تا اندازه‌ای رها کرده و در مناصب قدرت پافشاری می‌کند، محبوبیتش در طول زمان کاهش پیدا کرده است.
چه شواهدی بر این کاهش محبوبیت و منزلت اجتماعی روحانیت وجود دارد ؟
اعتقاد بنده این است که جایگاه علمی و اجتماعی روحانیت تنزّل پیدا کرده و این به شکل خاص در مقایسه‌ی بین دو گروه از روحانیت مشخص می‌شود، روحانیتی که در قدرت نیست و می‌تواند نهاد روحانیت را در بیرون از قدرت نقد کند، مانند آیت الله شبیری زنجانی و روحانیتی که جزء قدرت است و در واقع پوزیسیون است و به این علت که پوزیسیون است نمی‌تواند نقش اپوزیسیون را ایفا کند و دیگر قادر بر نقد نیست؛ بنابراین بین دو گروه از روحانیت –افرادی که در قدرت هستند و افرادی که بیرون از قدرت هستند- باید تمایز قائل شویم، افرادی که بیرون از قدرت هستند راحت‌تر می‌توانند واقعیت‌ها را متوجه شوند، فردی که در قدرت باشد، ارتباطش با مردم کم‌تر است و احساس می‌کند انتقاد به نهاد روحانیت، انتقاد به قدرت خود اوست و نمی‌تواند واقعیت‌ها را بپذیرد.
از دیگر دغدغه های آیت الله شبیری زنجانی که نسبت به آن ابراز نگرانی کرده اند، کاهش سطح علمی طلاب است. نظر شما در این باره چیست؟
بدون شک، معدل سطح علمی روحانیت پایین آمده است. ما در دهه‌های آتی علمای بزرگی مانند آیت‌الله‌‌ها و مراجع برجسته‌ی امروز را نخواهیم داشت؛ به این علت که نوع زندگی امروز طلاب به شکلی است که شهریه کفاف کار آن‌ها را نمی‌دهد و طلاب بخشی از وقت خود را برای دروس غیر از طلبگی می‌گذرانند و به میزانی که به دروس غیر از طلبگی می‌گذرد، از میزان تخصص آن‌ها در دروس حوزوی خصوصاً فقه و اصول کاسته خواهد شد. علاوه بر آن می‌توان به مسئله‌ی حضور روحانیت در قدرت اشاره کرد. به این علت که قدرت ذاتا جذابیت دارد. علاوه بر آن، قدرت در ایران بر خلاف بسیاری از کشورها ثروت‌آور نیز است، همین مسئله سبب جذب بخشی از طلاب به سمت قدرت می شود. گروه دیگری از طلاب از سر ناچاری با سمن بخس کارهایی را که با دروس طلبگی سازگاری ندارد انجام می‌دهند و طبیعتا از درجه‌ی تخصص دینی‌شان کاسته می‌شود.
چهره‌ی روحانیت ایران برای گروهی از جوانان، یادآور طرز تلقی‌های سنتی و کهنه‌ای است که با پیشرفت تمدن نسبت چندانی ندارد، به نظر شما ورود طلاب به رشته‌های تخصصی تا چه اندازه‌ای می‌تواند این طرز تلقی را تغییر دهد؟ آیا توانسته جایگاه روحانیت را ارتقاء دهد؟
اگر بخواهیم به شکل مبنایی شروع کنیم، باید از نسبت روحانیت با تجدّد سخن گفت. ما در روحانیت گروه مختلفی داریم که نسبت به تجدّد نظرات مختلفی دارند. تجدد دغدغه روحانیت سنتی نیست و گرچه هر از گاهی ممکن است بحث هایی غیرتخصصی در این باره داشته باشند ولی همراه با فهم عمق تجدد نیست و بنابراین این گروه از روحانیت، اثباتا و نفیاً سخن چندانی راجع به تجدد ندارند.
گروه دوم نواندیشان دینی هستند که نسبت به تجدد رویکرد انتقادی دارند. از نظر نواندیشی دینی، باید غرب را دید، آن را شناخت و نقد کرد. من فکر نمی‌کنم در روحانیت گفتمانی وجود داشته باشد که تجددگرا باشد، به این معنا که بگویند اصل بر تجدد است و سنت ما فرع است. اگر چه ممکن است تک تک افراد چنین نظری داشته باشند اما چنین نگاهی را در بین روحانیت به عنوان یک گفتمان نداریم. ولی ما در بین روشنفکران دینی چنین گفتمانی داریم؛ ابنابراین ما گفتمان تجددگرایی روحانیت نداریم؛ اما گفتمان تجددگرای نواندیش داریم، گفتمان نواندیشی دینی نسبت به تجدد رویکرد انتقادی دارد؛ یعنی از طرفی می‌گوید باید تجدد را بشناسیم، به این علت که تجدد مهم است و از طرف دیگر باید آن را نقد کنیم و برای هضم آن در فرهنگ خودمان کوشش دوچندانی بکنیم.
گفتمان دیگری که وجود دارد، گفتمان تجددستیز است، یعنی اگر غرب را هم می‌شناسیم، برای از بین بردن آن است. به نظر بنده، تحولی که در چند سال اخیر اتفاق افتاده است، این است که درجه‌ی تجددستیزی گفتمان جمهوری اسلامی با بخشی از روحانیت تقویت شده است؛ یعنی در این گفتمان و در مواضع جمهوری اسلامی ایران، درجه‌ی تجددستیزی بالا رفته است. این بدین معناست که اگر رشته‌های تخصصی هم وجود دارد، صرفاً برای شناخت و ردّ آن‌هاست و نه برای استفاده از نقاط مثبت آن‌ها. در حالی که در گفتمان نواندیشی دینی کاملا برعکس است و فرض بر این است که اگر تمدنی وجود دارد، حتماً نقاط مثبتی در آن تمدن وجود دارد که توانسته مسلط شود؛ اما در گفتمان تجددستیز، نکته‌ی مثبتی در تمدن غربی دیده نمی‌شود.
شما در نسبت روحانیت با تجدد، به سه گفتمان روحانیت سنتی، نواندیشی دینی و گفتمان تجدد ستیز اشاره کردید. به نظر می رسد دو گفتمان روحانیت سنتی و نواندیشی دینی تا حدودی شناخته شده اند، گفتمان تجدد ستیز از نظر اندیشه ای چطور پدید آمده است؟
گفتمان تجدد ستیز از ازدواج و ترکیب دو خرده‌گفتمان که یکی گفتمان فرهنگستان علوم اسلامی قم و دیگری فردیدی‌هاست به وجود آمده است. اعتقاد و تفکر فردیدی، بر این باور است که غرب یک محوریت دارد و آن نفسانیت است و اسلام با نفسانیت مخالف است، بنابراین باید با آن مبارزه کرد. این تفکر و تفکر فرهنگستانی پس از گذشت حدود سه دهه به هم رسیده‌اند و جهت‌گیری جمهوری اسلامی ایران را تحت تأثیر خود قرار داده اند.
در کدام نقطه این دو تفکر به همدیگر رسیدند؟
اول اینکه جناح فردیدی‌ها انقلابی نبودند و نسبتی با روحانیت نداشتند. به طور تعجب بر‌انگیزی، فردید چند ماه پیش از انقلاب، انقلابی شد و انقلاب ایران را تمجید کرد؛ اما در دهه‌ی 60، 70 و حتی 80 چندان نمودی از تفکر فردیدی‌ها مشاهده نمی‌کردیم، به این معنا که مسلط نبودند. از سوی دیگر فرهنگستان علوم اسلامی قم نیز، هم تجددستیز بود و هم مسئله‌ی اسلامی‌سازی را دنبال می‌کرد. دو مسئله‌ی اسلامی‌سازی و تجددستیزی، دو مسئله‌ی مهمی است که فرهنگستانیها را به فردیدی‌ها پیوند داد. اسلامی‌سازی مبتنی بر یک برداشت در حوزه‌ی انتظار از دین است و آن برداشت این است که ما رویکرد حداکثری نسبت به دین داریم، به این معنا که دین در همه چیز –حتی در سیاست و اجتماع- دارای گزاره‌هایی است، اگر این برداشت حداکثری درست باشد که در دین همه چیز نسبت به همه حوزه‌ها وجود دارد، ما نیازی به غرب و دانش‌های آن نداریم. بنابراین تخصص برخی طلاب در رشته‌های علوم انسانی –که عمدتاً غربی است- صرفاً برای آشنایی و ردّ آن‌هاست، به این علت که همه چیز در اسلام هست و حال آن که گفتمان نواندیشی دینی یا نظریه‌ی همروی که رویکرد حداکثری را رد می کند، معتقد است که در فرهنگ غرب جهات مثبتی وجود دارد که می توان با نگاه انتقادی آن ها را مورد مطالعه و تامل قرار داد.
آیا جریان فکری رادیکال در فرهنگستان و نوفردیدی ها خلاصه می شود؟ یعنی جریان تندروی دیگری در حوزه علمیه نداریم؟
ما به حسب بحث تجددستیزی، به دو جریان فرهنگستانیها و نوفردیدی ها اشاره کردیم. اما جریان های رادیکال دیگری در حوزه وجود دارند که در جای خود باید به آن ها پرداخت. به طور مثال، جریان سیاسی آیت الله مصباح و جبهه پایداری خشونت سیاسی را از دیدگاه اسلامی تئوریزه کرده، و به شکل خاص از ریاست جمهوری دوره نهم و دهم حمایت کرد. جالب این است که آیت الله هاشمی رفسنجانی همان روز هشدار دادند که آقای احمدی نژاد روبروی ارکان نظام خواهد ایستاد؛ در حالی که آیت الله مصباح تازه از خواب بیدار شده اند، و انحرافاتی در آن جریان تشخیص می دهند! بنده هم در آن زمان گفتمان آن ها را «موعودگرایی سیاسی» نامیدم و 23 ویژگی برای آن ها برشمردم. یکی از آن موارد این بود که ایشان معتقدند به شکل مستقیم به امام زمان (ع) پل زده اند! در این صورت، معلوم بود که روزی در مقابل ولایت فقیه نیز خواهند ایستاد.
به نظرتان ، مواجهه طلاب و روحانیون با تمدن غربی، چگونه باید باشد؟
برای شناخت غرب و ارزیابی صحیح آن، باید غرب را دید و بصورت عمیق شناخت. در کتاب شریف المیزان، علامه طباطبایی به دموکراسی های غربی تاخته اند، ولی دکتر احمد احمدی می‌گفتند که وقتی علامه طباطبایی برای درمان چشمان خود به انگلستان رفتند و نظم و امنیت غرب را دیدند نظرشان عوض شد و من از ایشان پرسیدم که اگر قبل از نوشتن المیزان و نقد دموکراسی های غربی به غرب آمده بودید، نظرتان در این باره عوض می شد. گفتند بله.
این مسئله خیلی مهم هست که ما مرزها را به روی خودمان نبندیم و با چشم بسته غرب را نقد نکنیم. تمایز و برتری جریان نواندیشی دینی نسبت به غرب ستیزان این هست که غرب را بهتر می شناسد.
اشرافیت و تجمل گرایی برخی از روحانیون چه تاثیری بر جایگاه اجتماعی روحانیت در میان مردم داشته است؟
بنده بحث اشرافیت و تجمل‌گرایی را اینطور عرض می‌کنم که روحانیت به عنوان یک سازمان، اشراف کامل بر نیروها و اعضای خود ندارد و هرچند ما نهادی به عنوان روحانیت داریم و حوزه‌های مهمی مانند حوزه‌ی قم و شهرهای دیگر داریم، اما طرح و برنامه منسجمی- با توجه به اینکه خود من در سال‌هایی همکار واحد طرح و برنامه‌ی حوزه‌ی علمیه‌ی قم بودم- برای این سازمان عریض و طویل و بسیار مهم وجود ندارد. در واقع، نظارت خاصی بر تمامی اعضای آن وجود ندارد که ما بر اساس آن متوجه شویم چند درصد روحانیت از زی طلبگی خارج شدند تا به آن‌ها تذکر دهیم و آن‌ها را کنترل کنیم. بنابراین، نهاد روحانیت به شکل کامل با یک نوع دست و دل‌بازی در برنامه‌ریزی و سازمان‌ناپذیری روبه‌رو است.
مشخصا چه دلایلی سبب گرایش به زندگی تجملی و اشرافی در روحانیت گردیده است؟ آیا دستیابی به قدرت و ثروت نقشی در این خصوص نداشته است؟
به دو دلیل اینطور است، دلیل اول اینکه فاصله‌ی طبقاتی در دهه‌ی 60 و در سال‌های پس از انقلاب چندان زیاد نبود و طبقه‌ی متوسط قوی بود، ثروتمندان و فقیران بسیار کم بودند؛ به طور مثال در دهه‌ی 60 دو نوع ماشین تولید می‌شد، پیکان و رنو. بنابراین کسانی که ماشین داشتند یا این و یا آن بود و ماشین‌های خارجی وارد نمی‌شدند. امروزه طبق آمار رسمی، یعنی در سی و نهمین سال انقلاب اسلامی، فاصله‌ی دهک‌ها به طرز بی‌سابقه‌ای زیاد شده است، به طوری که دهک اول نسبت به معدل دهک دهم، 15 برابر شده است. یعنی ثروتمندان بسیار ثروتمندتر و فقرا بسیار فقیرتر شدند. به بیان دیگر طبقه‌ی متوسط در حال تضعیف یا حذف است. زمانی که جامعه دوقطبی می‌شود بدون شک روحانیت نیز همانند سایر افراد جامعه، به دلیل دسترسی به منابع ثروت و قدرت چه بسا در دهک بالایی قرار بگیرد و وارد یک زندگی اشرافی شود.
نکته‌ی دوم مخصوص روحانیت است، زمانی که ارتزاق روحانیت از شهریه بود و شهریه در حد پایین‌ترین حقوق‌های جامعه و پایین‌تر از حقوق کارمندان در جامعه بود، تصور نمی‌شد که روحانیت بتواند به صورت اشرافی یا تجملی زندگی کند؛ اما زمانی که روحانیت در مناصبی قرار می‌گیرد که متأسفانه راه رانت به شکل قانونی برای بسیاری از افراد باز می‌شود، بخشی از روحانیت نیز به ثروت و قدرت فوق العاده‌ای دست پیدا می‌کنند. نکته‌ی مهم در این بین این است که بیش از 90 درصد رانت‌هایی که امروزه وجود دارد، رانت‌های قانونی است؛ در نتیجه مشکل از قانون است، مشکل از افراد نیست! بنابراین، اگر بخشی از روحانیت از رانت‌های سیاسی و اقتصادی استفاده می‌کند، اشکال از فرد نیست، از سیستم است، سیستمی که رانت را قانونی کرده است، و از طرفی هم مشکل از سیستم روحانیت است که نظارت بر این بخش ندارد که از زی طلبگی خارج شدند و علاوه بر آن قدرت هم دارند، بنابراین بر دیگران هم تأثیر می‌گذارند.
با توجه به نکاتی که فرمودید به نظر می رسد شما در مجموع، بحث تصدی‌گری و ورود به سیاست را مهم ترین عامل کاهش جایگاه علمی و اجتماعی روحانیت می دانید؟
بله، وظیفه‌ی روحانیت، وظیفه‌ی فرهنگی است، روحانی بما هو روحانی باید کار فرهنگی – نه کار اقتصادی یا سیاسی- انجام دهد. اگر لمّ قضیه را بپرسید، باید گفت بین درس‌هایی که در حوزه تدریس می‌شود و منصب اجرا تناسبی وجود ندارد، کسی که رسائل، مکاسب، کفایه و درس خارج می‌خواند ضرورتاً مدیر خوبی نیست، ضرورتاً با سازمان‌های بین‌المللی آشنایی پیدا نمی‌کند، ضرورتاً نباید در وزارت خارجه یا دولت پست بگیرد، به این علت که سنخیت وجود ندارد؛ اما بین درس علوم سیاسی، جامعه‌شناسی یا مدیریت با این پست‌ها یک نوع سنخیتی وجود دارد؛ بنابراین این از نظر معرفتی معنادار نیست که کسی درس روحانیت بخواند و پست اجرایی بگیرد؛ ولی درس روحانیت بخواند، کار فرهنگی کند و تشیّع را تبلیغ کند، این سنخیت وجود دارد.
پیشنهاد شما جهت بهبود این وضعیت چیست؟ آیا بازگشت به کارکرد اصلی روحانیت را پیشنهاد می‌کنید؟
بله بدون شک، نه به شکل دفعی بلکه به شکل تدریجی، به این علت که دفعتاً ممکن است به جامعه ضربه وارد کند، روحانیت باید به شکل تدریجی به وظیفه‌ی اصلی خود که تبلیغ و فرهنگ است بازگردد و حوزه‌های تخصصی و اجرایی به کسانی که متخصص هستند واگذار شود و البته آن مسائلی که گفتیم، به طور مثال نهاد روحانیت باید یک سیستم قوی داشته باشد که کاملاً مشخص باشد چه کسی وارد می‌شود و در طول طلبه بودنش چه مراحلی را می‌گذارند. نهاد روحانیت به عنوان یک سیستم، کارکرد شایسته ای ندارد؛ بدین معنا که به شکل سیستمی خروجی چندان مثبتی ندارد، به این علت که به صورت سیستمی عمل نمی‌کند.
در پایان، اگر نکته خاصی را لازم می دانید، بیان بفرمایید.
بله، صرفاً می خواهم تأکید کنم که صحبت ما بیشتر به سمت آسیب‌شناسی روحانیت رفت، اما ابتدا هم عرض کردیم که نهاد روحانیت، نهادی است که در مجموع کارکرد مثبت داشته است و جهات مثبت کارکرد آن بسیار زیاد است و اگر تشیّع در طول تاریخ تداوم پیدا کرده، بی‌شک به علت ایثار علما و پویایی نهاد روحانیت در طول تاریخ بوده است؛ اما در واقع مصاحبه، مصاحبه‌ی آسیب‌شناسانه بود و عمدتاً به نقاط آسیب اشاره کردم.