همایش "حضارات في طور الانتقال"
همایش "حضارات في طور الانتقال: مجتمعات غازية ومجتمعات مركّبة عبر التاريخ: لبنان نموذجا"
با حضور انديشمنداني از ايران و 4 كشور خارجي، كنفرانس «جوامع مهاجم و جوامع مرکب در گذر تاريخ؛ نمونه‌ي آن لبنان» برگزار شد. مرکز بين‌المللي علوم انساني در جبيل لبنان، کنفرانسي بين‌المللي با عنوان «جوامع مهاجم و جوامع مرکب در گذر تاريخ؛ نمونه‌ي آن لبنان» را در سالن اجتماعات خود در اين مرکز با نظارت روني عريجي، وزير فرهنگ لبنان و با حضور سيدحسن صحت، سرپرست رايزني فرهنگي ايران در بيروت و برخي مقامات علمي و اجرايي و با مشارکت کارشناسان و متخصصان جامعه‌شناسي و تاريخ از دانشگاه‌هاي لبنان، فرانسه، ايتاليا، تونس و ايران در روزهاي 13 تا 16 شهريور برگزار كرد. از جمهوري اسلامي ايران نيز دکتر حقيقت از دانشگاه مفيد و حجت‌الاسلام شريعتمداري از دانشگاه ادیان، در اين كنفرانس بين‌المللي حضور داشتند.
اين کنفرانس در روزهاي 13 تا 15 شهريور برگزار شد و شرکت‌کنندگان در چهار محور «گفت‌وگو و تأثيرات ايدئولوژيکي و اقتصادي و اداراي آن»، «گفت‌وگوي بين فرهنگ‌ها»، «گفت‌وگوي بين اديان» و «گفت‌وگوي ميان مؤسسات» به بحث و تبادل نظر پرداختند.
در آغاز اين كنفرانس، پروفسور جان ميشل موتون، از سوي برگزارکنندگان اين کنفرانس در سخناني گفت: ميراث پربار لبنان در جهان اين اجازه را مي‌دهد که به عنوان نمونه در چارچوب گفت‌وگوي تمدنها مورد بررسي قرار گيرد. سپس پروفسور ژاک باويو، به نمايندگي از شرکت‌کنندگان در سخناني بيان كرد: اين کنفرانس در پي ايجاد همگرايي چند جانبه در ابعاد مختلف تخصصي است که از لبنان کنوني اين امر آغاز مي‌شود. وي افزود: از گذشته برخي کشورها و از جمله لبنان، نقطه‌اي براي ارتباط ميان يکديگر ايجاد کردند که از خلال آن به گفت‌وگوي ميان تمدنها، اديان و فرهنگ‌ها پرداخته و ارزش‌هاي انساني و از جمله دموکراسي در آن رشد کرد و از يکديگر جدا نشده؛ بلکه پذيراي ملت‌هاي مختلف از نقاط مختلف جهان مانند ترک‌ها و فرانسوي‌ها بوده است.
ژاک باويو ادامه داد: تمدنها در برخي مقاطع زماني با استفاده از قدرت، خود را بر ديگران تحميل کردند؛ اما در نهايت توانستند نظام اجتماعي نويني را ايجاد کنند که لبنان نمونه‌اي از همين امتزاج ميان تمدن‌هاست. ما خواهيم گفت که شهروندان چگونه اين ملت‌ها را پذيرفتند؛ سپس چگونه آنها را طرد كرده و پس از آن بار ديگر چگونه آنها را به همراه ارزش‌هايشان پذيرفتند و در نهايت درباره‌ي همزيستي و درهم‌آميختگي جوامعي که در حال آمدن بوده با جوامعي که ساکن در منطقه هستند، خواهيم گفت.
پس از آن نوبت به ادونيس العکرا، مدير مرکز بين‌المللي علوم انساني لبنان رسيد. وي در سخنان خود گفت: در آغاز تاريخ ملت‌ها، تمدن‌هايي وجود داشت که يکي از ديگري قوي‌تر بودند و به طور طبيعي همين امر باعث بروز جنگ‌ها و مشکلاتي بود که انسان متمدن کنوني که در پي صلح است، چنين رفتاري از وي سر نمي‌زند؛ اما منطق زندگي و حيات است که پيروز مي‌شود و ابزارهاي جديدي را براي گفت‌وگو ميان کساني که با يکديگر اختلاف دارند مي‌آفريند و در پي آن براي امتزاج ميان فرهنگ‌ها و تمدنها قدم برمي‌دارد تا اينکه مولودي متمدن و جديد مي‌آفريند که متشکل از منابع مختلف بوده؛ اما با همه در حال گفت‌وگوست.
وي در ادامه تأکيد کرد: گفت‌وگو در حقيقت خروج انسان از خود به سوي ديگران است و در چنين شرايطي رابطه‌ي دشمني با مجهولي ديگر از بين رفته و مجهول تبديل به معلوم خواهد شد و پس از آن در پي ايجاد رابطه‌ي مشترک با آن معلوم جديد، خواهد بود و دشمني به رقابتي تبديل خواهد شد که منشأ خير عمومي و مشترک براي همگان خواهد بود و لبنان نمونه‌اي از اينگونه تمدن‌هاست؛ چراکه ترکيبي از تمدنها و فرهنگ‌هاي مختلف است. العکره، همچنين از اهداف تأسيس اين مرکز براي دوره‌اي از فعاليت خود با عنوان «تبديل شناخت به رفتار شهروندي» خبر داد و در اين راستا مهم‌ترين اقدام آن را امضاي تفاهم‌نامه‌ي مشترک با آموزشگاه عربي حقوق بشر تونس که در دفتر اين آموزشگاه در دانشگاه لبنان صورت گرفت و به موجب اين تفاهم‌نامه، مقطع کارشناسي ارشد در رشته‌ي حقوق بشر تأسيس شد که دوره‌ي آن دو ساله است. مدير مرکز بين‌المللي علوم انساني جبيل در ادامه افزود: به عنوان گام نخست، موافقت وزارت آموزش و پرورش را براي تأسيس انجمن‌هاي شهروندي در مدارس رسمي اخد كرديم که پس از آن در دانشگاه‌ها نيز چنين انجمن‌هايي تأسيس خواهيم كرد. وي همچنين از مشاركت رايزني فرهنگي جمهوري اسلامي ايران در برگزاري اين همايش تشكر ويژه كرد.
پس از وي العريجي، با بيان داستاني از جلال‌الدين رومي، سخنان خود را آغاز كرد. داستان درباره‌ي رقابت رومي‌ها با چيني‌ها در هنر نقاشي بود که پادشاه آنها را مورد آزمايش قرار داد و از آنها خواست كه دريك سالن بزرگ كه با پرده‌اي ميان آنها حايل شده بود، نقاشي‌اي روي ديوار بكشند. چيني‌ها نقاشي بسيار زيبايي كشيدند؛ ولي رومي‌ها فقط ديوار را صيقل دادند تا همچون يك آينه بازتاب دهنده‌ي نقاشي چيني‌ها باشد. وقتي پرده برداشته شد، همه در كمال شگفتي يك نقاشي را در دو طرف سالن مشاهده كردند. العريجي تأكيد كرد: نتيجه‌گيري داستان اين بود که تمدنها و فرهنگ‌ها، هنگامي که با يکديگر ارتباط برقرار مي‌کنند و نسبت به يکديگر واکنش نشان مي‌دهند به تکامل و رشد و تعالي مي‌رسند. وي گفت: اگر گفت‌وگو نقطه‌ي اتصال اين ارتباط باشد و روابط با پايان جهان فاصله دارد، نظريه‌‌هاي پايان تاريخ فوکوياما و همچنين نظريه‌ي برخورد تمدن‌هاي هانتینگتون، زير لواي شعار جهاني‌سازي و مفاهيمي که از آن براي سلطه و نفي ديگران برداشت مي‌شود؛ و با تأکيد به پذيرفتن هويت هر گروه از انسان‌ها و ويژگي‌هاي فرهنگي و تمدني که در ارتباط با دنيا دارند و نه به معناي جهاني‌سازي آن، در چنين حالتي لبنان مي‌تواند الگو و نمونه‌اي باشد که ضمن ايجاد ارتباط با ديگران نه تنها در سطح امکانات داخلي خود؛ بلکه با ايفاي نقش در منطقه و جهان مي‌تواند آزمايشگاهي واقعي براي گفت‌وگوي ميان اقشار مختلف با گوناگوني اجتماعي، فرهنگي، ديني و اداري باشد. وي افزود: اگر بخواهيم درباره‌ي موانعي که بر سر راه چنين تجربه‌اي ايجاد شده سخن بگوييم، بايد گفت که بيشتر عوامل آن همانگونه که اکثريت افراد مي‌دانند به تأثير عوامل خارجي باز مي‌گردد و براي آنکه اين تجربه از کارآمدي لازم برخوردار شود و از گذشته و عبرت‌هاي آن و نيز نگاه به آينده و چالش‌هاي آن درس گرفته باشد، مي‌بايست بپذيريم که موفقيت در هر گفت‌وگويي ابتدا از نگاه نقدپذير به روند کارها آغاز مي‌شود تا نقاط ضعف و قوت آن با بينشي که از اعتراضات به دست ميآيد روشن شده تا به اين وسيله، نزد ما راه‌کارهاي ديگري به دست آيد. وي در پايان سخنان خود تأکيد كرد: گفت‌وگو، تنها زاييده‌ي شرايط و يا بحران‌ها و يا ضرورت‌ها نبوده؛ بلکه انتخاب انسان در طول زمان و مکان در آن نقش دارد.
بنا بر اعلام اين گزارش، دكتر حقيقت، در اين كنفرانس با مقاله‌اي با عنوان عربي «التبادل الحضاري بين الهخامنشيین والفينيقيين» حضور يافت و مقايسه و تأثيرات متقابل بين تمدن‌هاي هخامنشي و فينيقي و روابط مشترك آنان را بررسي و چنين نتيجه‌گيري كرد كه اين دو تمدن در زمينه‌هاي سياسي، اقتصادي، فرهنگي و نظامي در تبادل و تعامل بوده‌اند. وي با توجه به اين نتيجه‌گيري، به نقد نظريه‌ي جنگ تمدن‌هاي هانتينگتون پرداخت و به نقش جمهوري اسلامي ايران در ثبت طرح گفت‌وگوي تمدنها در سازمان ملل متحد پرداخت.
همچنين حجت‌الاسلام شريعتمداري، با مقاله‌ي «الطابع العربي الشيعيه في ايران؛ التاثير اللبناني نموذجا» به زبان عربي، با استفاده از مدل تحقيقي توصيفي و مقايسه‌اي در سه مبحث دين قبل از صفويه و بعد از صفويه در ايران، تأثير علماي جبل عامل لبنان بر وضعيت مذهب تشيع را بررسي كرد.
(رایرنی جمهوری اسلامی در بیروت)
==============================================================
سفر به سرزمین الفبای ابجدی (گزارشی از همایش مناسبات تمدنی در جبیلِ لبنان)، حمید شریعتمداری
در روزهایی که جمعی از استادان و دانشجویان دانشگاه ادیان در غرب جهان در آلمان به مباحث بینادینی مشغول بودند، این جامانده از آن سفر را توفیقی دست داد تا در سرزمینی دیگر مهمان نشستی باشم که لبنانی ها با همکاری همان مغرب نشینانِ البته فرانسوی ترتیب داده بودند تا مناسبات و تأثیر وتأثر های متقابل میان مهاجمان به لبنان و این کشور زخم خورده را به بحث بگذارند . میزبان و برگزارکننده ی این نشست ، المرکز الدولی لعلوم الانسان CISH از مراکز معتمَد یونسکو با همکاری این سازمان آموزشی ،علمی و فرهنگیِ وابسته به سازمان ملل بود. در این نشست، استادانی از فرانسه، تونس، لبنان و ایران شرکت کرده بودند . زبان جلسات، عربی و فرانسوی اعلام شده بود، هرچند عملا زبان همایش فرانسوی بود تا جایی که تنها من و دکتر حقیقت از استادان دانشگاه مفید که با بزرگواری مرا به این نشست رهنمون شده بود و خانم دکتر راسی به عربی مقاله خواندیم و در گفت و گوها به عربی سخن گفتیم؛ حتی در دیدارهایی که از کلیسا ها و قلعه های منطقه ی جبیل و اطراف آن (در استان جبل) داشتیم راهنمای محترم پس از توضیحاتش به فرانسه ، اغلب فقط برای من سخنانش را به عربی هم بر می گرداند! از لبنانی ها فقط دکتر راسی که فرانسه را هم به خوبی می دانست به عربی سخن می گفت. زمانی فرصت را غنیمت شمردم و از ایشان به خاطر تعصبش نسبت به زبان مادری اش عربی تقدیر کردم!
جبیل:
محل برگزاری نشست، شهر ساحلی جبیل در 37 کیلومتری شمال بیروت در استان جبل یکی از 5 استان لبنان بود (دیگر استان ها:
جنوب که اخیرا به دواستان تقسیم شده، بیروت، بقاع و شمال). حفاری های باستانشناختی نشان می دهد که بنیان این شهر به اواخر هزاره ی ششم قبل از میلاد برمی گردد. یونانیان در هزاره اول قبل از میلاد و پس از ان، رومیان بر همه ساحل، نام فینیقیه و بر این شهر نام بیبلوس اطلاق می کردند.بر منطقه ی ساحلی، کنعان هم اطلاق شده است.
در خلال هزاره ی اول قبل از میلاد و به رغم حملات مکرر آشوری ها، بابلی ها و پارسیان، همواره بازرگانی مردمان جبیل نوعی استقرار و رونق را برای آنها تضمین می کرد.قلعه ی پارسیِ مربوط به 330 تا 550 ق.م و دیوارهای باقیمانده در کنار باروی قدیمی نشان دهنده ی نقش جبیل در نقشه ی نظام دفاعیِ ایرانی ها در مدیترانه ی شرقی است. جبیل شاهد دو قرن و نیم تسلط یونانی ها از قرن چهارم تا نیمه ی قرن اول قبل از میلاد و نیز چهار قرن و نیم دوره رومی تا حدود اواخر قرن چهارم میلادی و دو قرن و نیم حاکمیت بیزانس بوده است. در دوره اسلام یعنی از 637 م به بعد جبیل به شهری کوچک و پس از حمله ی صلیبی ها در 1104 م به ناحیه ای تابع کُنتِ طرابلس تبدیل می شود. در عهد ممالیک و عثمانی ها به روستایی کوچک تبدیل می گردد.
جبیل را نباید با بنت جبیل در جنوب لبنان و در مرز با رژیم اشغالگر اسرائیل یکی گرفت. د. احمد بیضون می گفت که بنا به برخی افسانه ها دختری از جبیل به عقد امیر آن منطقه در جنوب درآمد یا بر آن منطقه تسلط یافت، پس بر آن، نام بنت جبیل نهادند .در هرحال نام بنت جبیل حداکثر 4 قرن سابقه دارد، اما جبیل و نامش بسیار قدیمی هستند. جبیل یکی از مناطق اصلیِ اقامت فینیقی ها و در نظر یونسکو خاستگاه اولین الفبای مقطعی (آوج ها و سیلابس ها در برابر هر صدا، به جای رسوم و نقاشی ها)در جهان است. واژه ی بیبلوس byblos به معنای "کتابت" از همین رو بر آن اطلاق می شده است. گفتنی است که bible به معنای کتاب [مقدس] از همین ریشه ی بیبلوس است. در میانه ی جبیل قدیم آبنمایی را با کتیبه ای حاوی خط فنیقی طراحی کرده و پیشینه فینیقیِ اولین خط مادرِ همه ی خطوط سامی و هند و اروپایی را گوشزد کرده اند. در موزه ی بیروت از کتیبه ای نگهداری می شود که مربوط به احیرام پادشاه جبیل است که حاویِ نوشته ای با حروف ابجدیِ فینیقی است.
جبیل از دو بخش قدیمی و جدید تشکیل شده است. بخش قدیمی این شهر زیبای ساحلی از ساختمان مرکز بین المللیِ علوم انسان شروع می شود و به قلعه ی باستانی می رسد. این قلعه در وضع فعلی اش به یکهزار و یکصد سال پیش برمی گردد . در کنار آن آثاری از فنیقیان وجود دارد که قدمتی چهار هزار ساله دارد. آثاری از هخامنشیان نیز در این قلعه و در نقاط دیگری از جبیل و در دیگر مناطق لبنان وجود دارد.
جبیل شهری است آرام که از همه ی درگیری های داخلی و خارجیِ لبنان در دهه های اخیر مصون مانده است .در جنگ داخلیِ مشهورِ لبنان تنها منطقه ای که هیچ گونه آسیبی ندید همین جبیل بود. این شهر مسیحی نشین است وآثاری قدیمی از مسیحیان درآن وجود دارد ، از جمله دو کلیسای قدیمی که به دوران صلیبی ها برمی گردد. در چهارمین روز سفرمان، زمانی که همایش به پایان رسیده بود با همه مهمانان به بازدید آثار تاریخیِ منطقه ی جبیل و از جمله این دو کلیسا پرداختیم. نقوش باقی مانده بر دیوارها ی این کلیساها جالب توجه بودند . کلیسای نخست را مسیحیان بومی با نقشه ای بسیار ساده (یک سالن با تنها یک خروجی)ساخته اند. این کلیسا در اصل به ارتدکس سریانی تعلق داشته ولی اینک در اختیار مارونی های کاتولیک است .در طاقِ جلوی کلیسا نقش مسیح با چهار نویسنده ی انجیل قرار دارد .درسمت راست طاق، تصویر حضرت ابراهیم در حال ذبح اسحاق [در نظر مسیحیان ویهودیان، و اسماعیل در نظر مسلمانان] و در کنارش تصویری ازقوچ قرار دارد.
یکی از نقوش این کلیسا حکایتگر رؤیای حزقیل نبی است که تعبیر مسیحیِ آن را به تصویر کشیده است. گاو نر یعنی لوقا، شیر یعنی مرقس، شخص یعنی متی و... و در میان آنها مسیح که نشان دهنده ی ظهور دوباره ی مسیح است. موسی در حال دریافت ده فرمان نیز به تصویر کشیده شده است. درختی هم دیده می شود که در حال اشتعال است، بی آنکه بسوزد و این تمثیلی است از مریم عذرا که بدون آنکه از عذرا بودن بیفتد فرزندش حضرت مسیح را به دنیا آورد. مار جِرجس یا حضرت خضر هم بر روی اسب (بر خلاف بیزانسی ها که اورا ایستاده نقاشی می کردند) به تصویر کشیده شده است و....
کلیسای دیگر در روستا ی معاد قرار داشت و به مار شربل موسوم بود. این کلیسا قبلا معبد بت پرستان بوده و بعدها به شکلی نا موزون توسعه یافته و به کلیسا تبدیل شده است. تصویر مسیح در میانه ی طاق جلویی به مانند اسقفی است که تاجی دارد و به گفته راهنمای متخصصِ سفر، خانم دکتر نادا هِلو با هیچ کدام از تصاویر رایج مسیح نمی سازد. اتاقکی در کنار محراب کلیسا وجود دارد که مجموع نقوش آن نشان می دهد که عمدتا برای آیین مردگان مورد استفاده قرار می گرفته است. مثلا حضرت مریم را به تصویر کشیده که گویا در آستانه ی مرگش نگران است و پسرش مسیح بر او ظاهر شده، او را دلداری می دهدکه به زودی همه ی حواریون از مناطق مختلف جهان بر او ظاهر خواهند شد و چنین هم می شود و مسیح روح مریم را در آغوش می گیرد و به آسمان می برد. به گفته دکتر هلو مسیحیان بر آنند که روح مریم در کنار مسیح در آسمانهاست. اما برخی جزئیات این ماجرا و تصویر به داستان های عامیانه بر می گرددکه در کلیساها هم جای خود را باز کرده است!
جبیل به رغم آنکه مسیحی نشین است ،اما شماری وآثاری از مسلمانان را در خود جای داده،از جمله مسجد نسبتا قدیمیِ سلطان عبد المجید که ساخت آن به نیمه ی قرن هفدهم برمی گردد و در اختیار براداران اهل سنت است و ما چند بار موفق به خواندن نماز ظهر و عصر در آن شدیم . مسجد دیگری هم دارد که جدید الاحداث است و به شیعیانِ مقلدِ مرحوم علامه فضل الله تعلق دارد.
رستوران های سنتیِ جبیلِ قدیم که معمولادر همان ابنیه قدیمی بنا شده اند نیز قابل توجه هستند، از جمله رستوران Locanda که از طرفی به قلعه ی قدیمی چشم اندازی داشت و از طرف دیگر به مسجد سلطان عبدالمجید، و ما اولین ناهارمان را در آنجا صرف کردیم که مانند دیگر سفره های رستوران های لبنانی آکنده بود از انواع سالاد ها، مخلفات، غذا ها و دِسِرها. رستوران دیگری هم با چشم اندازی زیبا در این منطقه وجود داشت که به پسر ادونیس عکره، رئیس مرکز تعلق داشت و 1188 نام داشت. دومین شام رسمیِ نشست با حضور همه ی مهمانان در این رستوران برگزار شد. رستوران علبحر[علی البحر] نیز بسیار دل انگیز بود، البته با معماریِ نوین و در ساحل دریاچه ی مدیترانه با نورپردازی زیبا در شب که یکی از شام های این سفر را در آنجا صرف کردیم.
مرکز بین المللیِ علوم انسانیCish
المرکز الدولی لعلوم الانسان Cishکه درسال 1998 با مجوز یونسکو توسط وزارت فرهنگ لبنان تاسیس شده همواره مدیرانی غیر لبنانی داشته است. در سال های اخیر، هم یونسکو ازپشتیبانی مالیِ کامل دست شست و هم لبنانی ها در پی مدیری بومی برآمدند. درسال2011 با موافقت یونسکو قرار شد این مؤسسه به صورت مستقل با حضور نمایندگانی از یونسکو ، وزارت فرهنگ لبنان و افراد حقیقی از قاره های گوناگون عمل کند . مدیر فعلیِ آن ادونیس العکره دانش آموخته ی فلسفه ی سیاسی و اخلاقی در سوربن فرانسه و در حال حاضر باز نشسته ی دانشگاه لبنان (الجامعة اللبنانیه) است.
این مرکز در پی بسط مردم سالاری و گفت و گو مداری است و این کار را از راه نشست های بین المللی ودوره های مهارت آموزی وبرنامه های دیگر دنبال می کند. نشستی که ما در آن شرکت جستیم در ساختمان این مرکز زیرنظر و با پشتیبانی مالیِ یونسکو با حضور استادانی از فرانسه، تونس، لبنان و ایران در پیرامون لبنان به عنوان محل حضور تمدن های مختلف برگزارگردید. تنی چند از دانشجویان دکتریِ مشغول به تحصیل در فرانسه نیز با توصیه استادانشان در این نشست دعوت شده بودند.
همایش
نشستی که جناب دکترحقیقت و بنده به لطفِ ایشان بدان دعوت شدیم یکی از سری نشست هایی است که مرکز بین المللی علوم انسانی زیر نظر یونسکو برگزار می کند.در نخستین دعوتنامه ای که برای ما ارسال شد عنوان همایش اینگونه اعلام شد:حضارات فی طور الانتقال؛ لبنان نموذجا [= تمدن ها در مرحله گذار؛ لبنان بسان یک نمونه]. اما به دلایلی نامعلوم، وبا اصرار فرانسوی ها عنوانش اینگونه تغییر یافت:مجتمعات غازیة و مجتمعات مرکبة؛ لبنان نموذجا [= جوامع مهاجم و جوامع چندفرهنگی؛ لبنان بسان یک نمونه].
همایش قرار بود در طی سه روز(4 تا 6 سپتامبر/13 تا15 شهریور) برگزار شود، ولی درنهایت، به صورت فشرده طی هشت جلسه در صبح و عصر در طی دو روزدر پنجشنبه سیزدهم و جمعه چهاردهم شهریور انجام گرفت. افتتاح نشست باحضور مهمانانی از دفتر یونسکو و رایزنی فرهنگی فرانسه در لبنان و نیز سرپرست محترم رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در لبنان جناب آ.صحت و با سخنان فیصل طالب از مدیران وزارت فرهنگ لبنان به نمایندگی از وزیر که در سفر بود صورت گرفت. طالب سخنانش را با ذکر تمثیلی از مولوی که در خارج از ایران به رومی مشهورتر است شروع کرد: همان ماجرای معروف رقابت نقاش رومی که بر پرده ای نقش آفرینی کرد و نقاش چینی که تمام هم و وقت خود را مصروف صیقلی کردن یک فلز نمود و هنگامی که از نقاشی رومی پرده برداری شد همه نقوش وی در لوح چینی بازتافت؛ کنایه از بازتاب های یک تمدن در دیگر تمدنها. وی لبنان را آزمایشگاه عملی گفت و گو وتعامل تمدنها معرفی کرد و اینکه لغزشها و دست اندازهای موجود در مناسبات ادیان و طوائف در این کشور به مداخلات و تأثیرات خارجی برمی گردد. و در نهایت از ضرورت جهانی فکرکردن و عمل کردن و نه جهانی شدن سخن گفت.ادونیس عکره مدیر مرکز نیز در سخنانی لبنان را نمونه جامعه مرکبی دانست که از مؤلفه های فرهنگی مختلفی تشکیل یافته که همه در ضمن یک هویت واحد لبنانی همزیستی دارند.به تعبیر ایشان این همایش دقیقا در متن اهداف این مرکز یعنی ترویج صلح و عدالت از راه گفت وگو وتفاهم و به رسمیت شناختن دیگران و حق آنها در متفاوت بودن قرار دارد. وی از حضور و حسن همکاری رایزنی ایران و مشارکت دو تن از استادان بزرگش[تعبیر از ادونیس است] تشکر کرد.
به دلیل تخصص اغلب مهمانان در باستان شناسی و تاریخ، بیشتر مقالات معطوف به مسکوکات ، قلاع، و بندرگاهها در دوران حملات صلیبی ها( به تعبیر فرانسویها، فرانکها یا همان فرنگیها، واژه فارسی شده فرنج عربها که شاخه ای از ژرمن های ساکن در شمال سرزمین گلها یا فرانسه فعلی بودند و از قرن هشتم میلادی بربخش اعظم اروپای غربی مسلط شدند)بود. جک پاویو(poviot ) استاد تاریخ قرون وسطی در دانشگاه EPHE در پاریس به تغییر اهمیت و کارکرد بندرهایی چون طرابلس، بیروت و لاذقیه پس از شکست صلیبی ها پرداخت. در این دوره بیشترین تجارت این بندرها با بندر جنوا در ایتالیا بوده است. بلال عنان دانشجوی دکتری باستان شناسی در دانشگاه پیش گفته کتیبه های باقی مانده ازفنیقی ها را مورد بررسی قرار داد. ژولیت (Jean oliver Gulihot) در جست و جوی مناسبات فرهنگی میان فرنگی ها ومسلمانان از راه آثار سنگی و چوبی باقی مانده از دوران صلیبی ها بر آمد انیس شایا که درباره قلاع لبنان و از جمله قلعه باستانی جبیل پژوهش ها و کاوشهای بسیاری انجام داده به تفصیل در مورد ادوار مختلف و کارکردهای متنوع قلعه جبیل و ویژگی های معماری آن سخن راند. فوغنر مدیر گروه تاریخ، نصوص و اسناد دانشگاه EPHE از اختلاط های فرهنگی و هنری مصریان و یونانیان در اسکندریه بر اساس آثار باقیمانده و ازجمله قبوری که در اوایل قرن حاضر شناخته شده و با اشعه ماورای بنفش تاریخ دقیق آنها مشخص شده است سخن گفت. عبدالحمید فنینه از تونس سکه های بازمانده از عهد فاطمیان را بر مبنای نصی از مقدسی مورد تأمل قرار داد.این سکه ها مربوط به دوران خلیفه فاطمی عزیز بالله میشوند که در کارگاه هایی در افریقیه، اسکندریه و الطرابلس( طرابلس غرب در لیبی که با الف و لام از طرابلس لبنان تمیز داده می شده) ضرب می شدند و در سرتاسر قلمرو فاطمیان معمول بوده است.انواع سکه ها از نصف، ربع، یک هشتم دینار تا یک شانزدهم درهم در این سکه ها که دایره شکل هستند یافت می شود.سکه های استوانه ای مانند هم وجود داشتند که برای مراسلات یا وزن کردن سکه ها که اغلب از طلا و نقره و گاهی برنز بودند به کار می رفتند. در فرصت مناقشه از فنینا پرسیدم که نقش سکه ها چه بوده و اگر صبغه مذهبیِ خاصی داشته چه واکنش هایی برمی انگیخته است. پاسخ ایشان این بود که بر این سکه ها شعار علي ولی الله و علی وارث خیر المرسلین منقوش بوده است. جولیت الراسی استاد الجامعه اللبنانیه در تاریخ از حملات مردمان جنوای ایتالیا به جبیل و غدر آنها در حق مسیحیان ساکن در این منطقه و مناسبات و اختلاط های بعدی میان اینان و بومیان و تأثیرات مسلمانان و معماریشان بر معماری جنوا که هنوز در آثار باقیمانده در این شهر ایتالیایی مشهود است بحث کرد.خاندانهای فراوانی از فرانک های جنوا در جنوب ایتالیا مسلمان و برخی شیعه شدند و امروزه در جبیل و در بقاع و در مناطق مختلف لبنان می توان خاندان ها و فامیلی هایی را یافت که نسب به فرانک های جنوا می رسانند. حسان عکره پسر ادونیس دانشجوی دکتری EPHE نیز موضوع سکه ها را در دوره های مختلف بیزانسی ، ساسانی و اسلامی مورد توجه قرار داد و پژوهشگر فرانسوی Clement Mousse عضو کالج ملی مطالعات تاریخ هنر در پاریس از تأثیرات فرهنگی فرانک ها بر ابنیه تاریخی بیروت و دمشق بحث کرد که به دلیل سرعت فراوانش در سخن گفتن امکان ترجمه کامل و دقیق را از مترجمان همزمان سلب کرد و اعتراض آنها را برانگیخت. زیدان خوری استاد تاریخ از دانشگاه روح القدس در کسلیک لبنان موضوع بحثش را لبنان بین امپریالیسم غربی و دولت عثمانی قرار داده بود و از انواع رویکردها به مردمسالاری و مفهوم دولت در این ادوار سخن گفت.
شاید یکی از جالب ترین بحث ها را میشل موتون رئیس بخش تحصیلات تکمیلی EPHE ارائه کرد که گزارشی بود از مناسبات فرانک ها و مسلمانان در دوران تسلط آنها بر برخی از سرزمین های اسلامی با استناد به سفرنامه های امیر اسامة بن منقذ، ابن جبیر رحله نگار و هروی صوفی که هر سه نفر دغدغه اصلی شان مسائل دینی و عبادتگاه های مسلمانان بوده و دیداری از حرم شریف و دیگر اماکن مقدس در قدس شریف داشته اند.هروی خبر می دهد که همه آثار اسلامی در شرایط خوبی هستند و تغییر وضعیت یا کارکرد نداده اند.اما اسامه که چهل سال بعد از قدس دیدار کرده از تبدیل مسجدالاقصی به کلیسا خبر می دهد.هروی از مسجدی در عکا بازدید کرده و ده سال بعد ابن جبیر همان را دیده و گفته که هنوز محرابش باقی است و مسلمانان و مسیحیان در کنار هم در آن عبادت می کنند. ابن جبیر در سفرنامه اش از تنظیمات اداری فرنگی ها ستایش کرده و لی عقاید و اخلاق آنها از جمله روابط آزادانه زن و مرد را مورد نکوهش قرار داده است.اسامه روابط خوبی با فرنگی ها برقرار کرده بود و آزادانه در قلمرو آنها رفت و آمد می کرد و گاهی حامل پیغام هایی از صلاح الدین ایوبی می شده و واسطه آزادی برخی از اسیران مسلمان شده است. مدیر جلسه د. بیضون به طنز اشاره ای به دو بیت از شاعر معاصر لبنانی کرد: ماعلیک یا أخی ملامة لایلام الذی یروم ملامة إنّ أخذ الحصون بسلامة سنة سنّها ببیروت اسامة و هم ایشان از ابن جبیر نقل کرد که وی از روابط خوب شیعیان منطقه با فرانک ها یاد و مذمت کرده و آن را از أعظم الفتن دانسته!
اما سخنرانی دوست شفیقم دکتر حقیقت که اولین بحث روز صبح دومین روز همایش بود و به عربی ارائه شد به مناسبات دوستانه فینیقی ها و هخامنشیان در دوره تسلط آنها بر لبنان و همین جبیل اختصاص داشت و بجای غور در جزئیات این روابط بحثی روششناسانه را به پیش کشید و به این موضوع از دو منظر سنتی که تمدن ها را جدا از هم مینگارد و از مناسبات آنها سخن می گوید و منظر مدرن وجودیِ هایدگری که تمدن ها را بازتاب دهنده همدیگر می داند و هیچ تمدنی را بدون درک تمدن رقیبش قابل درک نمی داند نگریست و نتایج متفاوت هرکدام از این نگره ها را برشمرد.طبعا این مقاله به دلیل رویکرد روششناسانه اش با دیگر مقالات عرضه شده تفاوت جوهری داشت و شاید به همین جهت مورد تحسین قرار گرفت. همچنان که مقاله بنده نیز تفاوت چشمگیری با دیگر مقالات داشت. اگر دیگر مقالات به لبنان بسان کشوری مورد هجوم با تأثیر و تأثر متقابل با فرهنگ های مهاجم نگریستند من به لبنان در قرن دهم هجری به عنوان الهام بخش تشیع در ایران در عهد صفوی پرداختم. شاید این مناسبت بحث من با درگیری های ذهنیِ امروزِ مردمِ منطقه ی مابود که بحث مرا به پرچالش ترین بحث همایش تبدیل کرد و حدود یکساعت پرسش و پاسخ را برانگیخت. پیش از آنکه بحثم را در همایش ارائه کنم ضمن اشاره به این ویژگیِ مقاله ام یادآور شدم که میان لبنان و ایران از گذشته های دور تا سده ها و دهه های اخیر تبادل ها و مهاجرت های های علمی و فرهنگیِ بسیاری وجود داشته و یکی از مهم ترین این هجرت ها در دهه های اخیر کوچ تاریخ ساز امام مغیَّب سیدموسی صدر بوده که این روزها سالگشت ربوده شدن ایشان است.
بحث من آخرین سخنرانی جلسه بود که برخلاف انتظار با پرشدن همه ی صندلی ها همراه شد. در آغاز سخن و از روی مطایبه گفتم که ما هم خاتِم الأنبیاء داریم و هم خاتِم الأوصیاء فإن لم یقدَّر لی أن أکون خاتِم الأنبیاء أو خاتِم الأوصیاء فأحمدالله علی أن قدِّر لی أن أکون خاتِم الخطباء و المحاضرین! این مطایبه با استقبال و کف زدن حضار روبرو شد. من در بحثم که متکی به آثار استاد رسول جعفریان، استاد جعفر مهاجر، علی مروه، سید حسن امین و مهدی فرهانی بود پس از به تصویر کشیدن دوره ی پیشاصفویه از لحاظ مذهبی و جهت گیری های دینی و بااشاره به پیشینه و تحولات فکری و عملیِ صفویان از تصوف تا تشکیل حکومت، به مهاجرت علمای شیعه ی لبنان به ویژه خاندان کرکی به ایران و تأثیرات آنها بر گرایش های مذهبی و نوع تشیع در ایران پرداختم و گفتم که گرچه علمای جبل عامل ایران را از هیمنه ی تصوف و نیز تشیع خالی از عمق فقهی و اجتهادی نجات دادند و در بسط و فراگیر شدن تشیع در ایران نقشی درخور داشتند، اما به دلیل افراط در ستیز با تصوف و نیز تشیع تبرّائی و سنّی ستیز هم تاحدی از عمق معنوی تشیع و پیوند عمیق میان شیعیان و متصوفه کاستند و هم منشأ منازعات شدیدی میان شیعه وسنی، و صفویان و عثمانی ها شدند. جهت مزید اطلاع خوانندگان این گزارش میفزایم که مرحوم بحرانی صاحب حدائق ونیزمرحوم سیدنعمة الله جزائری که هردو تاحدی اخباری مسلک و تکفیری هستند بر این رویکرد تبرّائیِ شدید صفویان و کسانی چون علی بن عبدالعال یا همان محقق کرکی رضوان الله علیه به شدت خرده گرفته اند.
همایش همانطورکه پیشتر گفته آمد با بحث بنده و مناقشات پیرامون آن به پایان خود رسید و نوبت به تقدیم نشان منقوش به نام و آرم یونسکو و مرکز بین المللی علوم انسانی رسید.ارزیابی هایی که پس از پایان همایش انجام گرفت و به ماابلاغ شد نشانگر درجه ی عالی برای سخنرانی های جناب دکتر حقیقت و این کمترین می باشد.خدا را سپاسگزاریم که هم در همایش و هم در همه ی برنامه های جنبی توانستیم نمایندگان خوبی برای جمهوری اسلامی ایران، حوزه علمیه قم( به دلیل تلبس بنده به کسوت روحانیت) و نیز دانشگاه های مفید و ادیان و مذاهب باشیم. پرچم جمهوری اسلامی ایران برفراز ساختمان این مرکز وابسته به یونسکو آن هم در منطقه ی تاریخی و مسیحی نشین جبیل به اهتزاز درآمد ودر شبکه های مختلف لبنانی از جمله تلویزیون دولتیِ لبنان و المنار و نیز در روزنامه هایی چون النهار و السفیر بر حضور مؤثر استادانی از ایران تأکید شد. سیمای جمهوری اسلامی نیز گزارشی از همایش همراه با مصاحبه ای با بنده و جناب دکتر حقیقت را تهیه و در شبکه اول سیما پخش کرد.
یکی از بهره های ارزشمند اینگونه نشست ها اختلاط و همسخن شدن با دیگر شرکت کنندگان است که در این سفر هم در میان جلسات، بر سر سفره های ناهار و شام و نیز در گشت و گذار یکروزه همه اعضا در آثار تاریخی و دینیِ منطقه جبیل بسیار پرثمر بود که بیان ماحصل آنها خارج از حوصله ی این گزارش است. دیدارهایی هم از دانشگاه آزاد،تنها مرکز علمی و دانشگاهیِ ایران در لبنان، از مرکزالحضاره و رایزنی کشورمان داشتیم. جناب دکتر منطقی و دکتر نوبخت،مدیر و معاون آموزش دانشگاه از کم توجهی مسئولان به جایگاه و کارکرد دانشگاه آزاد در لبنان گله داشتند. همین شکوه را از سخنان جناب ضراغط در مرکز الحضاره که مستظهر به جامعة المصطفی است نیز می توانستیم استنباط کنیم.جناب صحت مجری سابق سیمای جمهوری اسلامی ایران که بیش از دوسال است که در رایزنی نفر دوم و پس از شهادت جناب حجت الاسلام انصاری و مدتی هم قبل از ایشان سرپرست رایزنیِ کشورمان بوده است به نظرما چهره فرهنگیِ متعهدی آمد که با ذهنی گشوده و چهره ای گشاده در عرصه های مختلف و متنوع فرهنگی بسیار فعال و موفق هستند و من نمی دانم چرا سازمان فرهنگ و ارتباطات حکم رایزنی ایشان را صادر نمی کند!
در اینجا وظیفه ی خود می دانم قدردان دوست تازه یابم جناب رئوف فانی باشم که هم بانیِ دعوت ما به این همایش بود و هم در همه ی صحنه ها و لحظه ها یاریگرِ ما بود. او به تنهایی نقش مؤثری در تحکیم مناسبات ایران و مراکز فرهنگی و علمیِ کشورمان با مؤسسات لبنانی و حتی فرالبنانی مثل دفاتر منطقه ایِ یونسکو ایفا می کند. همینطور سپاس خودم را از حجت الاسلام و المسلمین نواب رئیس دانشگاه ادیان و مذاهب که با تأسیس و هدایت این دانشگاه بهاء و اعتباری را برای کشورمان و حوزه علمیه فراهم ساختند و در همه ی این نوع برنامه ها و سفرهای علمیِ خارجی مشوق استادان و دانشجویان دانشگاه ادیان بوده اند تشکر می نمایم.
از توفیقات ما در این سفر دیدار مجدد با پروفسور فکتور الکِک استوانه ی فرهنگ و زبان فارسی در لبنان بود که در همه ی جلسات حضور فعالی داشت و در افتتاحیه، سفارت کشورمان را نیز نمایندگی می کرد. پایان بخشِ گزارشم را سروده ی ایشان در مدح امام علي بن موسی الرّضا علیه السلام قرار می دهم که در سال 1960 در مشهدالرضا بر قلب و زبان ایشان جاری شد و به خواستِ بنده آن ابیات را به قلم خودشان در دفترِ یادداشتِ بنده مرقوم کردند. بااین امید که مقبول آن امام همام در روزهای نزدیک به ولادتش بیفتد:
علیک سلام الله یاابن محمد رفعتَ لواء الحق فی أرض مشهد
و هذی خراسان العریقة فی النُّهی تُقبّل أعتاب الضریح و تهتدی
تطوف بصحن تخفض الشمسُ عنده جبینَ ضیاء من ضیائک السرمد
یؤمّ ثراک الزائرون أَلوفُهم تَدافعُ بالأکتاف و الکُلُّ قد صدی
فهذا ینادی سیّدی أیها الرّضا قطعتُ الیک القفر یا خیر سیّد
و ذاک یروّی الدمعُ صفحة خدّه و یهفو الیکم بالشفاه و بالید
حملتُ الی مثواک لبنان زائرا و من عامل طیبا و زاد المزوَّد
و من صور من صیدونَ ألف تحیّة و ألف دعاء للإمام المصمَّد
مقامک فی ایران للفرس نعمة و للعرب شوق للتآخی المحمدی
==============================================================
"مجتمعات غازية ومركبة عبر التاريخ" في جبيل لبنان نموذج في التواصل وحوار الحضارات، (النهار، أيلول 2014 )
ضمن النشاطات التي ينظمها في اطار حوار الثقافات والاديان، افتتح "المركز الدولي لعلوم الانسان" مؤتمره الدولي "مجتمعات غازية ومجتمعات مركبة عبر التاريخ: لبنان نموذجا" في مقره في جبيل، في رعاية وزير الثقافة ممثلا بالمدير العام للوزارة فيصل طالب، وحضور المستشار الثقافي الايراني في بيروت حسن صحت، ونخبة من الاكاديميين والباحثين والاختصاصيين في علوم الاجتماع والتاريخ والسياسة، من الجامعات الفرنسية والايرانية والتونسية واللبنانية.
بعد النشيد الوطني ووثائقي عن المركز، عرض الدكتور علي خليفة برنامج المؤتمر الذي يمتد على 3 ايام، ويشمل 4 محاور: الحوار وتأثيراته الايديولوجية والاقتصادية والمؤسساتية، الحوار بين الثقافات، الحوار بين الاديان، والحوار بين المؤسسات.
تلاه البروفسور الفرنسي جان ميشال موتون فشدد باسم المنظمين على ان المؤتمر "يرتكز الى العلاقات المميزة بين لبنان وفرنسا اللذين يتشاركان لغة واحدة، ونظاما سياسيا واحدا يقوم على الديموقراطية. والتراث اللبناني الغني المعروف في العالم، يسمح له ان يكون نموذجا في اطار حوار الحضارات".
ثم تحدث البروفسور جاك بافيو باسم المشاركين مؤكدا ان المؤتمر "يهدف الى اعطاء مقاربة متعددة الاختصاصات، انطلاقا من لبنان اليوم. منذ القدم شكلت بعض البلدان، ومن بينها لبنان، نقطة تواصل قام فيها حوار بين الحضارات والاديان والثقافات، ونمت قيم انسانية ومن بينها الديموقراطية، وهو لم ينفك يستقبل شعوبا من مختلف انحاء العالم، مثل الاتراك والفرنسيين، فرضوا وجودهم بالقوة في معظم الاحيان، لكنهم نجحوا في ايجاد نظام اجتماعي جديد، جعل لبنان ثمرة هذا التمازج بين الحضارات".
وقال مدير المركز الدكتور ادونيس العكره انه "في بدايات الشعوب تكون هناك حضارات اقوى من اخرى، وتحصل اختلالات وحروب لا تمثل انسان اليوم الحضاري والمتمدن والساعي الى السلام، لكن منطق الحياة يغلب، وتتولد آليات جديدة تؤدي الى حوار بين المختلفين، وفي ما بعد الى تزاوج بين الاختلافات الثقافية والحضارية، الى ان ينشأ مولود حضاري جديد". واعتبر ان "لبنان نموذج لهذه الظاهرة، لانه مركب من حضارات وثقافات ومكونات متعددة".
ولتكون المعرفة مقترنة بالتطبيق، اعلن العكرة عن استحداث المركز لحقيبة نشاط تحت عنوان "تحويل المعرفة الى سلوك مواطني"، واولى الخطوات توقيع اتفاقية شركة مع "المعهد العربي لحقوق الانسان" في تونس في مقره ببيروت في الجامعة اللبنانية، يؤسس بموجبها لشهادة ماستر في حقوق الانسان مدتها سنتان. وكشف عن موافقة وزارة التربية للمركز الدولي لعلوم الانسان على انشاء اندية مواطنة في المدارس الرسمية كخطوة اولى تليها الجامعات لاحقا.
والقى طالب كلمة باسم عريجي مؤكدا ان لبنان "يشكل نموذجا يحتذى في التواصل، ليس فقط على صعيد مكوناته الداخلية، بل على مستوى دوره في المنطقة والعالم، بحيث يحق للبنان المختبر الفعلي للحوار، بحكم تلوينات مكوناته الاجتماعية والثقافية والدينية والمؤسسية ان يطمح، بناء على تجربته في هذا النطاق، لان يكون مركزا دوليا لادارة حوار الحضارات والثقافات". واعتبر ان "العثرات التي تعرضت لها هذه التجربة، ترجع اسبابها، الى التأثيرات الخارجية. وحتى تستقيم هذه التجربة وتغنى بدروس الماضي وعبره وبتطلعات المستقبل وتحدياته، لا بد من الاعتراف بأن نجاح اي حوار يبدأ من المراجعة النقدية لمسار الامور، وتبين نقاط الضعف والقوة فيها".
وفي الختام قدم العكرة درعا تقديرية الى عريجي، لتبدأ بعدها الجلسات الاكاديمية والعلمية التي يشارك فيها نخبة من رجال العلم والفكر في لبنان وفرنسا وايران.