مبانی، اهداف و اصول سیاست خارجی دولت اسلامی
مباني، اهداف و اصول سياست خارجي دولت اسلامي (قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1385)
(با همكارى مهدى عباسى)
فهرست مطالب
مقدمه …6
مفاهيم و كليات …9
1 - مفهوم «سياست خارجى» …9
2 - مفهوم «مسئوليت هاى فراملى» …10
3 - مفهوم «دولت اسلامى» …13
4 - مفهوم «مبانى» …15
5 - مفهوم «اصل» …18
6 - مفهوم «اصول علمى» و «اصل واقع گرايى» …20
7 - مفهوم «هدف» …20
فصل اول: مبانى سياست خارجى دولت اسلامى …24
1 - مبانى برون دينى سياست خارجى دولت اسلامى …30
1 - 1 - نظريه حكومت دموكراتيك دينى …35
1 - 2 - نظريه وكالت …39
2 - مبانى درون دينى سياست خارجى دولت اسلامى …43
2 - 1 - نظريه هاى حاكميت در فقه سياسى شيعه …45
2 - 2 - مسئوليت هاى فراملى در دو نظريه نصب و انتخاب …50
2 - 3 - سياست خارجى دولت اسلامى و نظريه هاى حاكميت در فقه سياسى شيعه …53
3 - سياست خارجى دولت اسلامى و مبانى برون دينى و درون دينى …55
خلاصه و جمع بندى …57
فصل دوم: اصول سياست خارجى دولت اسلامى …60
1 - اصول مهم سياست خارجى دولت اسلامى …62
1 - 1 - اصل مصلحت …62
1 - 1 - 1 - مفهوم مصلحت …62
1 - 1 - 2 - تاريخچه اصل مصلحت در فقه شيعه …64
1 - 1 - 3 - دلايل اصل مصلحت …66
1 - 1 - 4 - مصالح مرسله يا استصلاح …70
1 - 1 - 5 - ضوابط مصلحت …73
1 - 1 - 6 - مرجع تشخيص مصلحت …74
1 - 1 - 7 - اصل مصلحت و عرفى شدن فقه …76
1 - 2 - اصل دفاع از سرزمين ها و منافع مسلمانان (مستضعفان) …77
1 - 3 - اصل نفى ولايت كافران بر مسلمانان (و قاعده نفى سبيل) …81
1 - 3 - 1 - قاعده نفى سبيل در قرآن كريم …82
1 - 3 - 2 - عوامل نهى از ولايت از ديدگاه قرآن …86
1 - 3 - 3 - عدم ولايت و تبرى از دشمنان …89
1 - 3 - 4 - مستندات قاعده نفى سبيل …90
1 - 3 - 5 - اصل نفى سبيل از ديدگاه امام خمينى …91
1 - 3 - 6 - استقلال علت ها و دولت ها (و نفى سلطه) …92
1 - 3 - 6 - 1 - منشأ استقلال ملل …93
الف) آزادى آحاد بشر …93
ب) مساوات بشر …96
1 - 3 - 6 - 2 - اصل استقلال در قرآن و روايات …100
1 - 3 - 6 - 3 - انواع استقلال …103
1 - 3 - 7 - عدم مداخله در امور داخلى ديگر كشورها …104
1 - 4 - اصل وفاى به تعهدات بين المللى …106
1 - 4 - 1 - قرآن و اصل وفاى به عهد …107
1 - 4 - 2 - وفاى به عهد و پيمان از ديدگاه سنت …110
1 - 4 - 3 - حدود اصل وفاى به عهد …114
1 - 5 - اصل همزيستى مسالمت آميز …115
1 - 5 - 1 - پيامبر و اصل همزيستى مسالمت آميز …116
1 - 5 - 2 - همزيستى مسالمت آميز با مسلمانان از ديدگاه قرآن كريم …119
1 - 5 - 3 - همزيستى مسالمت آميز با پيروان اديان الهى …120
1 - 5 - 4 - قرآن و مبناى همزيستى مسالمت آميز با پيروان اديان الهى …122
1 - 5 - 5 - همزيستى مسالمت آميز با غير اهل كتاب …126
1 - 5 - 6 - همزيستى مسالمت آميز و مسئله تأليف قلوب …128
1 - 5 - 7 - عتق و فك رقبه …128
1 - 5 - 8 - حضور دولت اسلامى در مجامع بين المللى …129
1 - 6 - اصل مصونيت ديپلماتيك …130
1 - 6 - 1 - اصل مصونيت ديپلماتيك در حقوق بين الملل …130
1 - 6 - 2 - اصل مصونيت ديپلماتيك در اسلام …133
1 - 6 - 3 - استجاره و امان …134
1 - 7 - اصل حل مسالمت آميز اختلافات بين المللى …135
1 - 7 - 1 - حكميت و اصل وفاى به تعهدات بين المللى …135
1 - 7 - 2 - حكميت در اسلام …136
1 - 8 - اصل مقابله به مثل …136
1 - 8 - 1 - تعريف مقابله به مثل …136
1 - 8 - 2 - مقابله به مثل در اسلام …137
1 - 9 - اصل تقيه و حفظ اسرار …138
1 - 9 - 1 - مفهوم تقيه …139
1 - 9 - 2 - ادله تقيه در قرآن و سنت …139
1 - 9 - 3 - حكم تقيه …142
1 - 9 - 4 - حدود تقيه …143
2 - نسبت بين اصول سياست خارجى دولت اسلامى …145
2 - 1 - ارتباط اصل مصلحت با ديگر اصول …146
2 - 2 - نسبت اصل نفى سلطه و اصل وفاى به تعهدات بين المللى …148
2 - 3 - مسئوليت هاى فراملى، اصل دفاع از مسلمانان و اصل وفاى به تعهدات …149
2 - 4 - نسبت اصل تقيه با ديگر اصول سياست خارجى دولت اسلامى …150
خلاصه و جمع بندى …151
فصل سوم: اهداف سياست خارجى دولت اسلامى …153
1 - منافع ملى; اهداف دولت هاى ملى …154
2 - انواع هدف در دولت ملى و اسلامى …159
3 - منافع ملى و اهداف فراملى …165
4 - اهداف ملى و فراملى دولت اسلامى …168
4 - 1 - تحكيم و توسعه قدرت …170
4 - 1 - 1 - تحكيم قدرت در قرآن كريم …173
4 - 1 - 2 - جهاد، و رابطه آن با توسعه قدرت در خارج از مرزها …177
4 - 1 - 3 - رابطه قدرت و مسئوليت در اسلام …179
5 - 1 - 3 - تكليف به وظيفه يا نتيجه …183
4 - 2 - ابلاغ رسالت و دعوت …186
4 - 2 - 1 - تبليغ در قرآن كريم …186
4 - 2 - 2 - دعوت جهانيان به اسلام …188
4 - 2 - 3 - حكم تبليغ …189
4 - 2 - 4 - دعوت ترويجى و تبيينى …190
4 - 2 - 5 - مسلمانان و وظيفه تبليغ …192
4 - 2 - 6 - تبليغ و تأليف قلوب …193
4 - 3 - همگرايى و اتحاد ملل و دُوَل اسلامى …197
4 - 3 - 1 - پيشينه و اهميت اتحاد مسلمين …202
4 - 3 - 2 - امامان شيعه و وحدت مسلمين …203
4 - 3 - 3 - انگيزه ها و زمينه هاى اتحاد مسلمين …207
4 - 3 - 4 - مبناى اتحاد مسلمانان …209
4 - 3 - 5 - گونه هاى اتحاد دول اسلامى …212
4 - 3 - 6 - اتحاد دولت هاى اسلامى در عصر حاضر …213
4 - 3 - 7 - راهكارهاى همگرايى جهان اسلام …216
الف) ميانجى گرى …217
ب) تفاهم و گفتوگو …219
ج) تأكيد بر مشتركات …221
4 - 4 - عدالت …221
4 - 4 - 1 - عدالت: اصل يا هدف؟ …223
4 - 4 - 2 - قرآن و عدالت …226
4 - 4 - 3 - قرآن و عدالت بين المللى …228
4 - 4 - 4 - گستره و آثار عدل در بيان روايات …230
4 - 4 - 5 - قاعده عدالت در فقه …234
5 - نسبت مبانى، اصول و اهداف سياست خارجى دولت اسلامى …236
5 - 1 - نسبت مبانى با اصول و اهداف سياست خارجى دولت اسلامى …238
5 - 2 - نسبت اصول و اهداف سياست خارجى دولت اسلامى …240
خلاصه و جمع بندى …242
فصل چهارم: مدرنيته و روابط خارجى دولت اسلامى …245
1 - دولت دينى و مدرنيته …247
2 - روابط دولت اسلامى با ملت ها …256
3 - روابط دولت اسلامى با ديگر دُوَل اسلامى …258
4 - روابط دولت اسلامى با دولت هاى اهل كتاب …260
5 - روابط دولت اسلامى با دولت هاى غير اهل كتاب …263
6 - روابط دولت اسلامى با سازمان هاى بين المللى …266
7 - روابط خارجى دولت اسلامى در قانون اساسى جمهورى اسلامى ايران …267
خلاصه و جمع بندى …269
نتيجه گيرى …271
كتاب نامه …274
مقدمه
سياست خارجى دولت اسلامى در سه سطح مبانى، اصول و اهداف، با سياست خارجى ديگر دولت هاى سكولار قابل مقايسه مى باشد. وجوه مشابهت و مخالفت آن ها، و اين مسئله آيا «سياست خارجى» به وصف «اسلامى» متصف مى شود يا نه، در پژوهش حاضر قابليت طرح دارد. برخى معتقدند دولت اسلامى به دولتى گفته مى شود كه اكثر ساكنان آن مسلمان اند، و سياست خارجى آن با سياست خارجى ديگر دولت ها متفاوت نيست. براساس اين ادعا، فقه سياسى دانش مستقلى در زمان حاضر نيست و نمى تواند گرهى از مسايل سياسى و اجتماعى باز كند. برعكس، برخى معتقدند فقه تكليف جميع مسايل سياسى و اجتماعى را به شكل جزئى مشخص نموده است. گرايش بينابين آن است كه فقه سياسى برخى راهبردها در حد كليات را در مسايل سياسى و اجتماعى (مثل سياست خارجى دولت اسلامى) ترسيم مى كند. يكى از وجوه تفاوت سياست خارجى دولت اسلامى با سياست خارجى دولت سكولار، در تقييد سياست خارجى دولت اسلامى به «مسئوليت هاى فراملى» مى باشد.
پس، در درجه اول بايد ديد آيا فقه سياسى وظيفه دارد مسايلى از سياست خارجى را بررسى نمايد. سپس با فرض مثبت بودن اين سؤال، بايد ديد دخالت فقه سياسى در حوزه سياست خارجى در چه حوزه و محدوده اى است. بر اين اساس، اهداف پژوهش حاضر در سه موضوع تلخيص مى شود:
الف) تعيين مرز مبانى دينى و علمى سياست خارجى دولت اسلامى;
ب) ترسيم مبانى، اصول و اهداف سياست خارجى دولت اسلامى;
ج) تطبيق مسايل فوق بر برخى مصاديق و مسايل سياست خارجى دولت مدرن اسلامى.
براساس بند «الف» و با تكيه بر مباحث انتظار بشر از دين و امثال آن، مجال و پتانسيل فقه سياسى به بحث گذاشته خواهد شد. در صورت دخيل بودن فقه سياسى در سياست خارجى دولت اسلامى، تأثير اختلاف قرائت ها نيز مورد بررسى قرار خواهد گرفت. بر اين اساس، نقش عناصر فقه سياسى در سياست خارجى دولت اسلامى، متغيرى وابسته نسبت به قرائت هاى مختلف درباب حاكميت در اسلام خواهد بود; به بيان ديگر، براساس هر نوع قرائت درباب حاكميت، تصويرى خاص از سياست خارجى دولت اسلامى را خواهيم داشت.
براساس بند «ب»، مبانى به زيرساخت هاى نظرى; اهداف به آرمان ها و غايات و اصول به قواعد حاكم بر رفتار سياست خارجى دولت اسلامى نظر خواهد داشت. در بند «ج» مسايل نظر فوق بر مصاديقى خاص، با توجه به مقتضيات و محدوديت هاى روابط بين الملل، و اصل واقع گرايى، تطبيق خواهد شد.
سؤال اصلى پژوهش حول محور مبانى، اهداف و اصول سياست خارجى دولت اسلامى مى چرخد، بنابراين قابل تفكيك به سه سؤال فرعى درخصوص مبانى، اصول و اهداف خواهد بود. در اين نوع تحقيقاتِ استكشافى و توصيفى نبايد انتظار ارائه «فرضيه» به معناى دقيق كلمه را داشته باشيم، اما به طور كلى مى توان گفت براساس فرضيه پژوهش حاضر:
سياست خارجى دولت اسلامى از يك طرف بر مبانى، اصول و اهداف دينى، و از طرف ديگر بر اصول علمى و اصل واقع گرايى تكيه مى زند.
حداقل سه پيش فرض براى نزديك شدن به مفاد فرضيه مذكور در نظر گرفته شده است:
الف) سياست خارجى دولت اسلامى به لحاظ دينى بودن، مقيد به احكام الزامى شرع است و بر اين اساس طراحى مى شود.
ب) سياست خارجى دولت اسلامى به اصول علمى و اصل واقع گرايى نيز توجه دارد.
ج) قرائت هاى مختلف درباب حاكميت، نتايجى نسبتاً متفاوت در سياست خارجى دولت اسلامى خواهد داشت.