امکان و اعتبار "حکمت سياسي متعاليه"
پنجره، سال سوم، ش 92 (5 خرداد 1390)
اشاره: دکتر سید صادق حقیقت، محقق حوزوی و عضو هیأت علمی دانشگاه مفید قم بر این باور است که ملاصدرا به عنوان مبدع حكمت متعاليه، آرايى در باب سياست و حكومت دارد؛ اما به آن حد نيست كه مجموعهاى بديع، جامع و مهم در باب سياست و حكومت تلقى شود، بحث اوصاف و صفات نبى، طبع مدنى انسان، سعادت محورى و اصناف مردم و مدن تفاوت چندانى با فلسفه سياسى فلاسفه مشاء ندارد. به گفته ایشان، فلسفه سياسى صدرا همانند ديگر فلاسفه كلاسيكْ اسلامى، اقتدارگرايانه ارزيابى مىشود. نه تنها وى از «حكمت سياسى متعاليه» بحثى به ميان نياورده، بلكه بازسازى آن نيز مشكل يا كم فايده به نظر مىرسد. علاوه بر آن،بين انديشه سياسى صدرا و ولايت سياسى فقيهان نسبت مستقيمى نمىتوان برقرار ساخت. به همین منظور به سراغ ایشان رفتیم تا در این باب گفتگو کنیم.
* به عنوان اولین سؤال بفرمایید آیا ملاصدرا دارای اندیشه سیاسی بوده است؟
انديشه سياسى سه معنا دارد: معناى عام، خاص و خاص الخاص. انديشه سياسى به معناى عام، هر گونه تأمل در باب سياست را شامل مىشود، خواه اين تأمل توسط متفكر حرفهاى انجام شده باشد، خواه توسط متفكرى غير حرفهاى. به همين علت، سخن گفتن از انديشه سياسى (و نه فلسفه سياسى) در اوستا، ديوان برخى شعرا (مثل موش و گربه عبيد زاكانى) و يا در يادداشتهاى خصوصى دولتمردان صحيح و مجاز است. انديشه سياسى به معناى خاص تنها تأملات تخصصى انديشمندان سياسى را در بر مى گيرد. بنابراين خاطرات سياستمداران و اشعار سياسى شعراى غير حرفه اى از اين تعريف خارج مى شود. اين تعريف به خودى خود اعم از آن است كه مجموعه اى نظام مند و جامع از مباحث سياسى را در برداشته باشد يا تنها به برخى از مسائل تخصصى در اين زمينه بپردازد. بنابراين انديشه سياسى به معناى خاص الخاص، آن گونه تأملات در باره سياست و حكومت است كه علاوه بر انسجام و نظاممندى، از جامعيت، شمول و اهمیت نيز برخودار باشد. به طور مثال فارابى و افلاطون (در بين فلاسفه سياسى) و نائينى و امام خمينى (در بين فقهاى سياسى) داراى انديشه سياسى به معناى اخير بودهاند. ملاصدرا نيز بدون شك داراى انديشه سياسى به معناى اول و دوم بوده، زيرا به شكل تخصصى به مباحث سياسى پرداخته است؛ مباحث از قبیل: اوصاف نبى، صفات دوازدهگانه پيامبر(ص) و رئيس اول،اثبات عقلى نبوت،فلسفه سياسات و حدود،فرق نبوت وشريعت و سياست ،كمالات ثانويه رئيس مطلق، طبع مدنى انسان ،سعادت محورى بودن فلسفه سياسى اسلامى، رياست مدينه فاضله، اصناف مردم و اقسام مدن. به شكل خاص ملاصدرا به مباحثى همچون واقعيت سياست و شرايط پادشاهى پرداخته است.
*. با توجه به این معانی سه گانهای که شما ذکر کردید، آيا صدرا داراى انديشه سياسى به معناى سوم (انديشه سياسى جامع) بوده است يا خير؟
به اعتقاد بنده، پاسخ به اين سوال منفى است. رجوع به آثار ملاصدرا (الشواهد الربوبية، الحكمة المتعالية فى الاسفار العقلية الاربعة، المظاهر الالهية، رساله سه اصل، شرح اصول كافي،شرح الهداية الاثيرية، مبدأ و معاد و تفاسير او) مىتواند بهترين شاهد اين مدعا تلقى شود.
دكتر داورى نيز هر چند معتقد است صدرا جداً به سياست مى انديشيده، اما با رجوع به كتب و مقالات ايشان مشخص مىشود كه فلاسفه پس از فارابى و از آن جمله صدرالمتألهين به مباحث سياسى علاقه كمترى نشان مىدادهاند.
*. پس شما معتقدید که صدرالدين شيرازى انديشه سياسى به معناى عام و خاص (و نه معناى خاص الخاص) دارد. حال جاى اين سؤال وجود دارد كه مجموعه تأملات سياسى وى چه مقدار اهميت دارد؟ نوآورىهاى او چيست؟ آيا او نماينده حضيض زوال انديشه سياسى در ايران تلقى مى شود؟
دكتر طباطبايى انديشه سياسى صدرا را تقليدى و غيرمهم و در مجموعْ نماينده حضيض زوال انديشه سياسى در ايران مىداند. دكتر فيرحى نيز انديشه سياسى صدرا را نوعى تكرار و تجديد سنت فكرى فارابى و ابن سينا تلقى مىكند. در مقابل، برخی اصرار دارندکه انديشه سياسى صدرا مهم است و در آن دوران «ركود انديشه سياسى» وجود داشته، نه «زوال انديشه سياسى».
اگر در انديشه سياسى صدرا نوآورى وجود داشته باشد، بايد آن را در پيوند با نظريه حركت جوهرى جستوجو نمود. انسان كامل و رئيس مدينه براساس حركت جوهرى به كمالاتى دست مىيابد و شايستگى رهبرى جامعه را پيدا مى كند . بنابراين غايت جامعه نيز براساس حركت جوهرى انسان كامل تعريف مىشود. به اعتقاد بنده، اين سخن هر چند جديد به نظر مىرسد، اما تفاوت چندانى با انسان كامل فارابى و سعادت محورى وى ندارد. در واقع، اگر به جاى اتصال رئيس اول با عقل فعال (نزد فارابى)، حركت جوهرى انسان كامل را قرار دهيم و ماهيت سعادت جامعه را نيز اين گونه تعريف نماييم، نوآورى هاى صدرالمتألهين در حوزه انديشه سياسى به پايان مىرسد! از اين سخن، تكليف بخشهاى ديگر انديشه سياسى وى مشخص مى شود. بحث اقسام اجتماعات (فاضله و غير فاضله، كامله شامل مدن عظما و وسطا و صغرا، و ناقصه شامل ده و محله و كوچه و خانه) ،عبوديت محورى در فلسفه سياست و حكومت و بحث نبوت و امامت او از فارابى و ابن سينا گرته بردارى شده است.
*. آیا خود ملاصدرا داعیه «حکمت سیاسی متعالیه» داشته است؟
پاسخ به این سؤال قطعاً منفى است، چون نه تنها آثار به جا مانده چنين نظريه اى را نمى رساند، بلكه اصولاً هيچ كس نيز چنين ادعايى را مطرح نكرده است. کسانی که اینک از این اصطلاح استفاده میکنند، معتقدند ما میتوانیم بر اساس مبانی حکمت متعالیه، اندیشه سیاسی خاصی را برداشت نماییم.
*. آيا اساساً با توجه به مقتضيات زمان خود و دادههاى فلسفه صدرايى، امکان بازسازی حكمت سياسى متعاليه وجود دارد؟
این کار در ذات خود غیرممکن نیست؛ اما باید دید چه نتایجی به همراه دارد. برخی مثل دكتر لكزايى معتقد است مى توان نظريه اى براساس حركت جوهرى به نام «حكمت سياسى متعاليه» بنا نهاد. از ديدگاه وى ملاصدرا ويژگى هاى ده گانه اين مكتب را چنين ترسيم كرده است: خدا محورى، مسافر بودن انسان،ارسال رسل و امامان و مجتهدان براى هدايت و راهنمايى بشر، ارتباط دين و سياست و دنيا و آخرت، غايت مدارى، ابزار بودن دنيا، دينى بودن نظام سياسى، نظريه انتصاب رهبرى، نفى تغلب و محوريت قانون الهى.
از فحواى كلام فوق چنين استفاده مى شود كه صدرا اصول اساسى حكمت سياسى متعاليه را ترسيم كرده، اما تبديل آن به يك نظريه جامع بايد توسط انديشمندان اين زمان صورت پذيرد. به بیان دیگر، صدرا مبانی چنین کاری را تمهید کرده، اما فرصت طراحی «حکمت سیاسی متعالیه» را به هر دلیلی پیدا نکرده است. از نظر عقلى اين كار محال نيست، و امكان طراحى چنين نظريه اى با توجه به كلياتى كه از صدرالمتألهين در دست است، وجود دارد. در عين حال بايد به چند نكته در اين زمينه توجه نمود:
اولاً، باید از «امتیازات و ویژگی های» فلسفه سیاسی متعالیه سخن بگوییم. بسيارى از ويژگى هاى ده گانه فوق با ديگر فلاسفه سياسى اسلام اشتراك دارد؛ به طور مثال فلسفه سياسى فارابى نيز تقريباً در همه مسائل فوق (خدامحورى، مسافر بودن انسان، ارسال رسل و ...) با فلسفه سیاسی ملاصدرا اشتراك دارد. پس اگر مى خواهيم مكتبى به نام «حكمت سياسى متعاليه» با اتكا به آراى صدرا تأسيس كنيم، بايد به شكل خاص به «ويژگى و اختصاصات» حكمت متعاليه توجه نماييم. وقتی فلسفه سیاسی صدرایی از دیگر مکاتب مشابه جدا میشود که اختصاصات خاص خود را داشته باشد.
در درجه دوم و براساس نكته قبل، شايد لازم باشد بر مهمترين ويژگى انسان كامل از ديدگاه صدرالدين شيرازى تمركز نماييم. از ديدگاه ملاصدرا انسان كامل (نبى، امام و رئيس جامعه) در حركت جوهرى خود به تكامل مىرسد، و ظاهراً اين مسأله محورى است كه فلسفه سياسى او را مى تواند از فلاسفه مشاء متمايز نمايد. پس، ملاصدرا در فلسفه خود امتیازات و اختصاصاتی دارد؛ هرچند باید دید به چه مقدار در فلسفه سیاسی او می تواند اثرگذار باشد.
در رتبه بعد و در پاسخ به سؤال اخیر، بايد ببينيم بين آراى سياسى صدرا در الشواهد الربوبيه (بالاخص مباحث نبوت و امامت) و نظريه حركت جوهرى (در الاسفار الاربعة) ارتباطى منطقى وجود دارد يا خير. ارجاعات كتاب نخست به نظريه حركت جوهرى به غايت اندك است، توگويى مباحث نبوت و امامت وى ملخصى از آراى ابن سيناست. به بيان ديگر، مباحث سياسى صدرا را چندان با مباحث سياسى فلاسفه مشاء، تفاوت ندارد. حداقل این است که خود وی ادعا نکرده که اندیشه سیاسی نوینی عرضه کرده باشد. بعيد است بتوان از مختاريت انسان و بحث انسان کامل، آراى سياسى خاص و متمایزی استنتاج نمود.
نهایتاً، اگر فرض كنيم نظريه اى به نام «حكمت سياسى متعاليه» با محوريت انسان كاملى كه كمال خود را براساس حركت جوهرى كسب كرده بنا نماييم، اين سؤال به وجود مى آيد كه آيا چنين نظريه اى تفاوت اساسى با آراى فلاسفه سياسى مشاء و اشراق دارد يا خير. همان گونه كه گفته شد، ده ويژگى مذكور در انديشه سياسى صدرا تفاوت چندانى با فلسفه سياسى فارابى ندارد. بنابراين اگر نظريهاى به نام «حكمت سياسى متعاليه» بنا كنيم، يكى از مهمترين تفاوتهاى آن با ديگر نظريههاى موجود در بين فلاسفه اسلامى، مبحث كمال انسان (بالاخص رئيس مدينه) براساس حركت جوهرى خواهد بود، و همان گونه که اشاره شد، اين مسألهاى نيست كه بتواند اين نظريه را به شكل خاص از ديگر نظريه ها متمايز نمايد. علاوه بر آن، باید تصریح کنیم که این بازسازی توسط افراد دیگر انجام شده؛ و بنابراین، نباید به خود او نسبت داد.