ولايت سياسي معصومان (ع)
ولايت سياسي معصومان (ع)
سخنرانی در مؤسسه فهیم، 16 اسفند 1403
ساحتهای ولایت
امامت چهار شأن دارد: شأن اول و دوم، که کمتر به بحث حاضر مربوط میشود، ولایت باطنی (و اخلاقی) و ولایت تکوینی است. بر این اساس، امام(ع) بعد از پیامبر(ص) سرچشمه مشاهدات و تجارب عرفانی از یک سو، و فعال مایشاء در عالم هستی و تکوین به شمار میرود. جنبه دیگر از ولایت تکوینی، هدایت معنوی است که صاحب ولایت با استفاده از قدرت خود به ارشاد مردم میپردازد. هرچند در حد و حدود ولایت تکوینی بحثهای زیادی (از جمله نظر آیتالله خویی) وجود دارد، اما برخی روایات و ادعیه از جمله زیارت جامعه کبیره به این مسئله اشاره دارد: «بِكُمْ فَتَحَ اللَّهُ وَ بِكُمْ يَخْتِمُ وَ بِكُمْ يُنَزِّلُ الْغَيْثَ وَبِكُمْ يُمْسِكُ السَّماءَ أَنْ تَقَعَ عَلَى الْأَرْضِ إِلَّا بِإِذْنِهِ»؛ به این معنا که برقراری عالم هستی و آسمان و زمین و نزول باران و برکات الهی بواسطه وجود ائمه(ع) میباشد؛ چرا که فیض پروردگار هستند. به هر روی، این دو شأن امور انتخابی محسوب نمیشوند، و به نصب الهی (یا نص نبوی) محتاجند.
شأن سوم، مرجعیت دینی و تفسیر شریعت است. بعد از منبع اول یا کلامالله، سنت رسولالله(ص) و دیگر معصومان(ع) قرار دارد. در این شأن، امام در تفسیر وحی و تبیین سنت نبوی منبع معرفت و اسوه رفتار دینی محسوب میشود. از دیدگاه شیعه، لازمه حديث ثقلين (و عِدل قرآن بودن) و ديگر احاديث (كه حتی كتب اهل سنت هم نقل كرده‌اند) حجيت سنت پيامبر(ص) و ائمه(ع) است. نبی اکرم(ص) دو شأن داشته اند: وحي مكتوب (قرآن) و تفسیر غیرمکتوب وحي (مثل عدد ركعات نماز و كيفيت خمس و حج و غيره). برخی اشکال کردهاند که امكان تمسك به اخبار آحاد در خود اين مسئله وجود ندارد. در عین حال، باید توجه داشت که خود ایشان مدعي تفسير دین بوده‌اند، و به طرق مختلف از جمله تواتر مي‌توان اثبات کرد که مبرا از اشتباه و کذب هستند. به هر حال، در خصوص این شأن، باید دید تفاسیر چه مقدار مربوط به زمان و مكان خاص خودشان بوده، و چه مقدار حکم دائمی را بیان کردهاند. اجتهاد معصومانه اگر بنا بر مقتضيات زمان و مكان باشد، ديگر نياز نيست اختلاف اجتهاد ائمه را توجيه كنيم. تلاش نگارنده در «اصل تداوم شریعت»، به عنوان یکی از ارکان نظریه همروی، آن است که معیار و حدود این مسئله را نشان دهد. بر اساس شأن چهارم، امام زمامدار سیاسی، خلیفه مسلمانان و زعیم آنهاست.
اقوال مربوط به ولايت سياسي معصومان (ع)
در خصوص ولایت سیاسی معصومان(ع) چند قول وجود دارد. با مرور بر آرای فرق مختلف اسلامی، میتوان گفت مشهور اهل سنت، مرجئه، جمهور معتزله، جمهور خوارج و زيديه به وجوب انتخاب توسط امت معتقدند. اماميه و اسماعيليه وجوب را مربوط به خدا میدانند. در حالی که فرقه نجدات از خوارج به جواز مبتنی بر نياز امت اعتقاد دارند، برخی دیگر به تفصيل قائلند: وجوب هنگام امنيت (هشام الغوطي)، و وجوب هنگام فتنه (ابيبكر اصم). در بین اسماعیلیان، اهل حدیث و اشاعره و متعزله نیز آرای دیگری دیده میشود.
به نظر میرسد در خصوص نسبت امامت با زعامت سیاسی در بین علمای شیعه یک قول اصلی، و چند نظر فرعی دیگر، وجود داشته باشد؛ هرچند این بحث تا حدی بدیع است و نیاز به بررسی بیشتر دارد. گروه اول را اکثر متفکران شیعی تشکیل میدهد که بین این دو رابطهای وثیق میبینند. مشهور شیعه قائل به نصب الهی هستند. ایشان در قضیه غدیر خم، به ولایت سیاسی (و غیرسیاسی) حضرت علی(ع) معتقدند. تفسیر امام خمینی از امامت نیز در گروه نخست قرار میگیرد. وی به دو محور حکومت ظاهری و معنوی توجه داشته، و امام را منصوب از ناحیه خداوند، که دارای ولایت باطنی است، میداند. امام متصدی قوه مجریه و حافظ نظام اسلام است.
در خصوص آیه شریفه «اطيعوا الله و اطيعوا الرسول و اولي الامر منكم» گفته شده تكرار «اطيعوا» نشان مي‌دهد كه از خود پيامبر(ص) هم بايد اطاعت كرد. علامه میفرمایند: «اگر اطاعت خدا و رسول تنها در احکامى واجب مىبود که به وسیله وحى بیان شده، کافى بود بفرماید «اطیعوا الله و الرسول و اولى الامر منکم»، ولى چنین نکرد، و کلمه (اطیعوا) را دوباره آورد تا بفهماند اطاعت خدا یک نحوه اطاعت است، و اطاعت رسول یک نحوه دیگر. ولى بعضى از مفسرین گفتهاند تکرار کلمه (اطیعوا) صرفاً به منظور تأکید بوده». از سوی دیگر، «اطيعوا» اطلاق دارد و قید خاصی را برنمیتابد. اطلاق امر به اطاعت از رسول(ص)، دليل بر عصمت ايشان است. مؤید آن، آیه «النبي اولي بالمؤمنين من انفسهم» و یا «ما كان لمؤمن ولا مؤمنة اذا قضي الله ورسوله ان يكون لهم الخيرة» است که اوامر حكومتي پيامبر(ص) را نیز شامل مي‌شود.
آیه اکمال بخشی از آیه سوم سوره مائده است: «الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَ رَضِيتُ لَكُمُ الإِسْلاَمَ دِيناَ». فریقین شأن نزول این آیه را حجةالوداع در روز عرفه یا ماجرای غدیرخم میدانند. علمای شیعه به قول دوم رأی داده اند.آیتالله سیدکمال حیدری با استدلال کلامی و فقهی به همان نتیجه میرسد. ایشان که ابتدا به نظریه انتخاب در خصوص ولایت فقیه قائل بوده، اینک حکومت پیامبر(ص) را نیز عرفی می داند. وی در کتاب التدابیر النبویة در صدد است نشان دهد بسیاری از اموری که ایشان انجام میدادند، صرفاً «تدبیر بشری» بوده است
پادکست این نشست علمی را می توانید در آدرس زیر پی گیرید
s_sadegh_haghighat@