اسلام و دولت ملی (National state)
اسلام و دولت ملى
سیدصادق حقیقت
مؤسسه فجرنا، 1402/2/13
مقدمات
1- مفهوم ملت / امت: ان هذه امتکم امة واحدة. مفهوم ملت به معنای دین است: ملة ابراهیم. مفهوم ملت و مرز از قرارداد وستفالی 1648 بعد از جنگهای سیساله مطرح شد، و در قرن 19 مبنای همه دولتها قرار گرفت. «سور مدینه» با مفهوم مرز مدرن متفاوت است. ملت دولت مفهوم مدرن است و به خودی خود در سنت وجود ندارد. فیلسوف سیاسی و مجتهد میتوانند راجع به این مسئله مدرن تفلسف و اجتهاد کنند. دولت ملی مبتنی بر مفهوم ملت- دولت است.
2- مفهوم مرز و ناسیونالیسم: قبول مرزها به معنای ناسیونالیسم نیست.
3- مفهوم ناسیونالیسم و نظریه های رقیب: ناسیونالیسم در مقابل دو ایده ایده جهانوطنی و انترناسیونالیسم قرار میگیرد. بدیلهای ملیگرایی عبارتند از: انترناسیونالیسم، جهانیشدن، چندگانگی فرهنگی (و جماعتگرایی)، و ایده جهان وطنی.
4- جایگاه این بحث: دانشهای مختلف ممکن است به آن بپردازند، از جمله فلسفه سیاسی و فقه سیاسی. در غرب، فلسفه سیاسی متکفل پرداختن به این بحث بوده است. در مباحث اسلامی، عمدتاً ادله نقلی به این بحث پرداختهاند. از دیدگاه نظریه همروی، احکام هنجاری این دو حوزه با هم قابل مقایسه اند.
مسائل
1- به رسمیت شناختن مرزها: علامه طباطبایی نظر مخالف دارند: اسلام مرزهای ملی را به رسمیت نمیشناسد: «اسلام بنای ملّیت را بر عقیده و ایمان قرار می دهد، نه بر چیزهای دیگری؛ از قبیل نژاد، وطن و نظایر آن. مرز مملکت اسلامی مرز عقیده و ایمان است نه مرزهای جغرافیایی و سیاسی».
2- گستره ولایت: طبق یک تقسیم، میتوان گستره ولایت را حسبه (و نظارت فقها)، ولایت عامه و ولایت مطلقه دانست. شاید بتوان گفت گستره ولایت و اعتقاد به مسئله مرزهای ملی نسبت معکوس با هم دارند.
3- مسئولیتهای فراملی: مقصود از «مسئولیتهای فراملی» کلیه فعالیتهای سیاسی، نظامی، اقتصادی و فرهنگی در کشور دیگر بر اساس وظایف ایدئولوژیک است. مهم مرز بین منافع ملی و مسئولیتهای فراملی است. کتاب مسئولیتهای فراملی در سیاست خارجی دولت اسلامی در صدد است به این سؤال پاسخ دهد.
4- جهاد ابتدایی: بهطور کلي، پنج نظريه در ميان فقها و انديشمندان شیعي در باره جهاد ابتدایی وجود دارد:
اول- مشهور فقها جهاد ابتدايي را امری واجب و منحصر به زمان حضور امام معصوم ميدانند.
دوم- عده اي ديگر از فقهاء، جهاد ابتدايي را در هر زمان، چه در زمان حضور و چه در زمان غيبت کبري جايز نمي دانند.
سوم- دستة سوم کساني هستند که منکر جهاد ابتدايي شده و همة جنگهاي پيامبر(ص) را دفاعي دانسته اند؛ هرچند تفسیری موسع از «دفاع» ارائه میدهند. در حقیقت، هم میتوان «دفاع» را در صورت حمله دشمن فرض کرد، هم «دفاع از توحید».
چهارم- برخی نیز «جهاد ابتدایی در عصر غیبت مشروعیت دارد، ولی وجوب ندارد. در جهاد ابتدایی اذن امام شرط نیست. نظر من مثل آیتالله خویی است». نظر آیتالله خویی وجوب جهاد ابتدایی است، نه صرف جواز.
پنجم: گروهی دیگر معتقدند جهاد ابتدایی در زمان معصومین (ع) جایز بود، و این امر مختص امام معصوم نیست و به دوران غیبت نیز تسری می یابد. این گروه عمدتاً در گفتمان اسلام سیاسی و معتقد به نظریه ولایت فقیه محسوب می شوند.
5- چالش با حقوق بین الملل و قراردادهای بین المللی: امام میفرمایند: «روابط ما با تمام خارجیها بر اساس احترام متقابل خواهد بود. در این رابطه، نه به ظلمی تسلیم میشویم، و نه به کسی ظلم خواهیم کرد؛ و در زمینه تمام قراردادها بنا بر اساس مصالح سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ملی خودمان عمل خواهیم کرد». امام به صراحت اعلام کردند که «ما نمیخواهیم که برویم جایی را بگیریم». از سویی، امام در خصوص تعهدات حاکمان جور (قبل از تشکیل حکومت اسلامی) معتقدند: «حکومت آینده هیچ گونه تعهدی جز در برابر ملت و حفظ منافع و مصالح آنها ندارد».
نتیجه
چند مسئله در پیدا کردن راهحل برای مسئله «اسلام و دولت ملی» میتواند کمک کند:
1- دوگانه نظارت و ولایت: نظریه های متمایل به نظارت فقیه بهتر میتوانند مسئله دولت ملت را حل کنند.
2- دوگانه حضور و غیبت: عصر غیبت عصر تحیر است.
3- قراردادهای بین المللی: یکی از عوامل تحدیدکننده مسئولیتهای فراملی، اصل التزام به قراردادهای بینالمللی است. امام چند ماه قبل از پیروزی در مصاحبه ای گفتند: «روابط ما با تمام خارجیها، بر اساس اصل احترام متقابل خواهد بود». دولت اسلامی اگر خود را به قراردادهای بینالمللی ملزم کند، باید پایبند باشد.
4- برداشت از جهاد و صلح: همان گونه که دیدیم تفاسیر متعددی در بین فقهای شیعه در این زمینه وجود دارد. از دیدگاه نگارنده، جهاد ابتدایی، اگر هم تشریع شده باشد، مخصوص دولتهای ضددین بوده و امروزه در خصوص دولتهای سکولار منتفی است. در فقه شیعه، اصطلاح «دارالاسلام» و «دارالکفر» وجود ندارد. صرفاً احکامی راجع به آنها هست.
5- پذیرش مرزها: فرمایش علامه راجع به برداشت از متون در عصر پیشامدرن درست است. در دوران مدرن که با مسئله مرزهای ملی روبرو شدهایم، با عنوان اولی میتوانیم آنها را بپذیریم، نه به عنوان ثانوی و یا موقت، آن گونه که آیتالله عمید زنجانی بیان کرده است.
در مجموع، سه نظریه در خصوص دیدگاه اسلام نسبت به دولت ملت وجود دارد: عدم سازگاری، سازگاری از باب عناوین ثانویه، و سازگاری از باب عناوین اولیه.
لطفا پادکست این جلسه را در آدرس ذیل پی گیرید:
s_sadegh_haghighat@