بررسی بیطرفانه فقه سیاسی
بررسی بیطرفانه فقه سیاسی
یادداشت بر کتاب تحول حکومت داری و فقه حکومت اسلامی (جلد دوم کتاب فقه و سیاست در ایران معاصر) تالیف دکتر داوود فیرحی
مهرنامه، ش 39 (دی و بهمن 93)
نخستین مسئله در خصوص کتاب اخیر دکتر فیرحی بحث اهمیت فقه سیاسی است که در دهه های اخیر در جمهوری اسلامی ایران به عنوان یک رشته اهمیت پیدا کرده و سرفصل درسی رشته علوم سیاسی شده است. این مسئله اقتضا می کند که متونی برای درس فقه سیاسی تهیه شود و کوشش دقیق و عالمانه دکتر فیرحی در این راستا قابل تقدیر است. به قول محمد عابد الجابری، فقه بزرگترین دانش تمدن اسلامی بوده و امروزه که جمهوری اسلامی بر اساس نظریه ولایت فقیه اداره می شود به جاست که مبانی فقه سیاسی و نظریه های مختلف در این باب بررسی شود.
مسئله دوم که اهمیت آن از مسئله اول هم کمتر نیست، این است که دو دسته قرائت های مردم سالارانه و اقتدارگرایانه در فقه سیاسی ما مطرح است. به بیان دیگر ما می توانیم نظریه های موجود در فقه سیاسی را به دو دسته مردم سالار و اقتدراگرا تقسیم کنیم. نظریه های مردم سالارانه نقش بیشتر را به خواست و رضایت مردم می دهند، در صورتی که نظریه های اقتدارگرایانه مشروعیت نظام سیاسی را برخاسته از خواست الهی- و نه از رای مردم- می دانند. برای مقایسه این دو دسته نظریات در فقه سیاسی، ما به متونی نیاز داریم که با مراجعه به کتاب های منبع نظریه های موجود در این ارتباط را به خوبی استخراج و مقایسه کنند و کتاب دکتر فیرحی در این خصوص حائز اهمیت است.
نکته سوم این است که مطالعه نظریه های فقه سیاسی- اعم از نظریه های مردم سالارانه و اقتدارگرا- باید به شکل بی طرفانه انجام شود؛ و باز به نظر می رسد که دکتر فیرحی به شکل واقع بینانه و غیر جانبدارانه نظریه های موجود در این باب را بررسی کرده اند.
نکته آخری که جادارد به آن بپردازیم این است که اندیشه سیاسی آیت الله منتظری در سالهای آخر عمر، از نظریه انتخاب به نظریه نظارت انتقال پیدا کرده، و به بیان دیگر ما دو منتظری داریم: منتظری اول معتقد به نظریه انتخاب و منتظری دوم معتقد به نظریه نظارت است. متأسفانه، در کمتر متنی تحول اندیشه سیاسی آیت الله منتظری از نظریه انتخاب به نظریه نظارت بحث شده است. منتظری دوم به نظریه سیاسی آیت الله مطهری در کتاب پیرامون انقلاب اسلامی بسیار نزدیک است؛ چرا که آیت الله مطهری در این کتاب نظارت فقیه را مطرح کرده است.
من در مقاله ای با عنوان «تحولی روش شناختی در فقه سیاسی شیعه» که در مجله شیعه شناسی شماره 29 چاپ شده است، شش تفاوت بین نظریه نخست و نظریه دوم آیت الله منتظری را مطرح کردهام که عبارت اند از: 1. ماهیت ولایت و نظارت 2. محدوده ولایت 3. شرایط حاکم اسلامی 4. شخصی یا گروهی بودن این مسئولیت 5. منشا مشروعیت فقیه 6. ساختار حکومت اسلامی. امیدوارم جناب آقای دکتر فیرحی در ویراست های بعد کتاب ارزشمند خود این 6 نکته را اضافه نمایند.