نقد مقاله آرمانها و دستاوردهای انقلاب اسلامی

سؤال نوشته حاضر این است که ما ایرانیان در حرکتی که توده فراگیر مردمی در آن شرکت داشتند; یعنی در انقلاب اسلامی، چه ها می خواستیم ؟ چه ها بدست آوردیم ؟ چه گردنه هایی را رد نمودیم ؟ در کجاها پاهایمان لغزید ؟ و از همه مهمتر چه پرتگاه هایی را شاید در پیش رو خواهیم داشت ؟ این سؤال ها مجموعه ای از «شناخت » را شکل می دهند که می توان با نگاهی عام ، بر همه آنها نام « آسیب شناسی انقلاب اسلامی » نهاد . هر یک از اجزاء این مجموعه ، به یکی از روش های « توصیف مشاهداتی » ، « توصیف تعلیلی » ، « تحلیل » ، « نقد » و نهایتا « تجویز » ، مورد مداقه قرار می گیرد. در این نوشتار به بررسی « آرمان ها ، دستاوردها و آسیب شناسی انقلاب اسلامی » مقاله دکتر سید صادق حقیقت خواهیم پرداخت ⁽¹⁾ با این تذکر که جوامع علمی، از فقر این گونه آثار نسبتا نج بیشتری می برد . به نظر نگارنده علت اصلی آن که بحث «آسیب شناسی انقلاب ها» ، پیشرفت چندانی نداشته، در بنیادهای روش شناختی آن است . براستی چرا بطور کلی بحث «آسیب شناسی » نه تنها در «بحث انقلاب ها» که در هیچ شاخه از علوم اجتماعی پیشرفت چندانی نداشته است؟ یکی از دلایل اصلی ، آن است که «منطق، یا متدولوژی آسیب شناختی » ، مدون نگردیده و در جوامع علمی ، ترویج و نهادینه نشده است . و مناسب است از همین جا ، دست نیاز به سوی تمام اندیشه ورزان، خصوصا فلاسفه ی اجتماعی دراز نماییم که جهت تدوین این پیش نیاز بنیادین; یعنی «منطق آسیب شناسی » اقدام نمایند .

نقاط مثبت مقاله مذکور

ظاهرا نویسنده «منطق و روش آسیب شناسی » را در این می داند که ما با مطالعه تطبیقی آرمان ها با دستاوردها به تبیین نقاط افتراق بین آن دو مجموعه ، بپردازیم . متد فوق ، صرف نظر از میزان کارایی آن ، قدمی مثبت است، چرا که به دغدغه خاطر یک دانشجوی علوم اجتماعی از «چیستی راه و رسم آسیب شناسی » پاسخ می دهد و علاوه بر این ، از ابتدای کار ، چهارچوب تحقیقاتی این مقاله روشن می گردد .

مقاله « آرمان های انقلاب اسلامی را از خلال شعارهای مردم در دوران پیروزی و پیام های رهبران سیاسی و فکری، به خصوص رهبری منحصر به فرد امام خمینی قدس سره با استفاده از روش تحلیل محتوا » قابل استخراج می داند و سپس «دستاوردهای انقلاب » را همان «آرمان های تحقق یافته » تعریف می نماید . اما آیا «دستاوردها» اعم از آن نمی باشند؟ ⁽²⁾

این که مقاله برای انقلاب اسلامی ایران ، انواع آرمان های فرهنگی ، اجتماعی ، سیاسی و اقتصادی بر می شمارد، از دیگر نکات مثبت تحقیق است، در حالی که بعضی از نویسندگان ، در مطالعات خود، از جمله در آسیب شناسی ، به رهیافتی تک عاملی گرایش می یابند که این تحدید ، مخل به توصیف واقعیت است و ناشی از تحمیل یک چهارچوب نظری خاص به واقعیت می باشد. ⁽³⁾ و این که مقاله برای انقلاب اسلامی ایران ، «دستاوردهای چشمگیری » در ابعاد فرهنگی ، سیاسی و اقتصادی بر می شمارد ، شاید به مذاق برخی از صاحب نظران خوش نیاید . ⁽⁴⁾

دکتر حقیقت اگرچه بعنوان یک «برخورد علمی » سعی نموده است که از دخیل ساختن علایق شخصی خود; اعم از ارزش ها و غیره در روند تحقیق ، حذر نماید ، اما «ارزش های جامعه و انقلابیون » را چونان یک پدیده سیاسی و اجتماعی مورد بررسی قرار داده است و این نکته مثبت ، چیزی است که پوزیتیویست های افراطی در غرب و تبعه آنها در ایران ، از آن غافل می مانند و لذا مورد انتقاد مکتب تفهمی و امثال آن ، قرار می گیرند . اصلا غفلت مذکور ، خود نشانه دخیل ساختن علایق شخصی محقق است; زیرا کسی که بنابر علایق شخصی خود ، به پدیده های سکولار گرایش دارد و سپس اصرار خواهد داشت که پدیده انقلاب اسلامی و امثال آن را نیز سکولاری تماشا کند ، چنین برخوردی قطعا غیرعلمی است .

پیش چشمت داشتی شیشه کبود زان سبب عالم کبودت می نمود

مقاله دکتر حقیقت ، پس از تعریف لغوی و اصطلاحی واژه "آسیب شناسی" ، بین دو مفهوم "آفت "و "مانع "تفاوت می گذارد ; اولی را در نام گذاری مشکلات درونی انقلاب بکار می برد و دومی را برای موانع و دشمنان خارجی .

آسیب های فرهنگی و اجتماعی انقلاب اسلامی

آسیب های فرهنگی و اجتماعی انقلاب اسلامی ، عبارتند از : 1. نفوذ اندیشه های بیگانه ، خصوصا پس از ایجاد نوعی تقاضای داخلی بر آن ، به دلایل مختلف ; 2. تغییر اندیشه های خدایی ; 3. تجددگرایی افراطی ; 4. جدایی حوزه و دانشگاه ; 5. نظام اداری فاسد ; 6. دنیاطلبی ، بالاخص بین اقشار انقلابی ; 7. جایگزینی ریا بجای ایثار در دوران توسعه اقتصادی ; 8 - اشاعه فحشا ; 9. تاثیرپذیری از تهاجم فرهنگی دشمن ; 10. بحران هویت اجتماعی در نسل های بعدی ; 11. فرار مغزها و . . . .

آسیب های سیاسی انقلاب اسلامی

آسیب های سیاسی انقلاب اسلامی عبارتند از : 1. سوء مدیریت مسئولان ; 2. ناتمام گذاشتن آرمان ها به دلیل کاهلی در بسیج امکانات و افزایش آگاهی های عمومی ; 3. ابهام طرح های آینده ; 4. رخنه فرصت طلبان در میان انقلابیون ;5. اختلافات داخلی ; 6. عدم استفاده از نیروهای بالقوه مردمی ; 7. شفاف نبودن مواضع گروه ها ; 8. بی تفاوتی مردمی ; 9.اصالت یافتن منافع شخصی ; 10. عدم پرورش نیروهای انقلابی و مؤمن از نسل های جدید ; 11. ایجاد تردید در آرمان های انقلاب ; 12. عدم امنیت کامل حقوقی ، سیاسی ، جانی ، حیثیتی و . . . برای توده مردم ; 13.ابهام سیاست ها و گرفتار آمدن نظام به روزمرگی ;14. بازگشت انواع وابستگی های پیدا و پنهان

به خارج و . . . .

آسیب های سیاسی انقلاب اسلامی

آسیب های اقتصادی انقلاب اسلامی عبارتند از : 1. امتیازات تبعیض آمیز ; 2. عدم تناسب مالیات ; 3. عدم همیاری اقتصادی دولت و مردم ; 4. احتکار ; 5. عدم احترام بیت المال ; 6. کمبود رفاه عمومی ; 7. بی توجهی به طبقات پایین جامعه ; 8. وابستگی اقتصادی به بیگانه ; 9. عدم برنامه برای نیل به استقلال و توسعه گشور ; 10. صرف منابع تجددناپذیر مادی و معنوی در امور زودگذر ; 11. عدم توجه به بحران های ناشی از روند توسعه ; 12. عدم وجود فرهنگ کار ; 13. رواج شغل های کاذب ; 14. رانت گرایی ; 15. ثروت های باد آورده ; 16. فقدان عدالت اجتماعی و اقتصادی; 17. افزایش شکاف اقتصادی و . . . .

مقاله در تتمه خویش ، به یک بحث نظری در مورد «ارتجاع در انقلاب ها» می پردازد که مشهور به «حرکت ترمیدور» شده است . در تقویم فرانسه ، روز نهم ماه ترمیدور ، واژه ای برای توصیف «حرکت دوری انقلاب ها» ساخته شد . در تعریف ترمیدور ، مصادف با 27 ژوئیه 1794 م ، روز سرنگونی «روبسپیر» و یاران وی پس از دوران پرتنش انقلاب فرانسه بود . از این رو اصطلاح ترمیدور ، واژه ای برای توصیف « حرکت دوری انقلاب ها » ساخته شد . در تعریف ترمیدور ، برخی آن را « واکنشی آشکار از ضد انقلاب می دانند که در نتیجه آن ، طبقات قدیمی ، بنحوی به قدرت باز می گردند » و برخی آن را « فروکش کردن هیجان و تب انقلاب می دانند که در زمان خود تندروان آغاز می گردد » .

غالب نظریه پردازان مخالف پدیده انقلاب ، تمام انقلاب ها را جبرا منجر به ترمیدور می دانند که در آن ارزش ها و تب و تاب انقلابی فروکش کرده و در عوض ، حجم وسیعی از ارزش های پیش از انقلاب ، همراه با شخصیت ها و نمادهای متناسب با آن ظهور می کنند . اما دکتر حقیقت پس از بررسی دیدگاه ادواردز در کتاب «تاریخ طبیعی انقلاب » و بررسی مفصل تر دیدگاه کرین برینتون در کتاب «کالبدشکافی چهار انقلاب ، انگلستان ، فرانسه، روسیه و امریکا» ، جبریت روند چهارگانه:

«دوران رژیم پیشین - حکومت - موقت میانه روها - تندروها

بالاخره ترمیدور» را بطور قطعی رد می سازد، و بویژه با توجه به آموخته های اسلامی ، ⁽⁵⁾ وجود هر نوع «سنتی » و «حرکتی خارج از اراده آدمیان » را منتفی می داند، اما متذکر می شود که وقوع ترمیدور ، امری محتمل و طبیعی است، خصوصا اگر که در جهت سه مقوله «تحقق آرمان ها» ، «حفظ دستاوردها» و «پرهیز از آسیب ها و آفت ها در انقلاب اسلامی » ، کم توجهی شود . و پس از مطالعات کافی ، سیاست گذاری های لازم صورت نگیرد .

این مقاله ، با اندکی تغییرات ، در کتاب دیگری ارائه شده است . ⁽⁶⁾ در آنجا ، مقاله با بحث دشمنان داخلی و خارجی انقلاب اسلامی ، پایان یافته است . «دشمنان انقلاب » ، عبارت از اشخاص ، گروه ها و کشورهایی هستند که با روی دادن پدیده انقلاب اسلامی ، منافعی را از دست رفته دیده و با نابودی انقلاب ، منافع بدست آمده مهمی را پیش بینی می کنند که در تداوم انقلاب ، آن منافع را حاصل نمی بینند . فلذا دشمنان انقلاب بنابر دلایل فوق ، «بر سر تحقق آرمان های انقلاب مانع ایجاد می کنند» ، «در جهت تخریب دستاوردهای انقلاب کوشش می نمایند» و «با شناسایی آسیب های انقلاب ، در جهت ایجاد ، تعمیق و گسترش آن تلاش می کنند» . دکتر حقیقت در پایان پس از برشمردن ضربات دژخیمانی; هم چون سلطنت طلبان ، گروه های چپ و راست ضد انقلاب و سایر سیلی خوردگان از بیداری ملت ایران ، نقش مستقیم و یا حمایتی امریکا را در تمامی حملات علیه ایران تبیین می نماید . با این حال آنچه تا به اکنون روی داده است ، سرافرازی و ثابت قدمی ملت ایران بوده است که با امید به حکومت جهانی ولی عصر ( عج ) ، همواره خود را مکلف به انجام «وظایف » دانسته است .

پی نوشت ها:

1) مقاله مذکور در کتاب «انقلاب اسلامی و چرایی و چگونگی رخداد آن » قم: انتشارات معارف، 1379، ص 157 الی 180 به چاپ رسیده است .

2) مثلا دستاوردهایی که در دوران پیروزی و در پیام های رهبران سیاسی و فکری در آن هنگام ، جزء آرمان ها نبودند و یا حتی خلاف آرمان ها بوده اند، اما بعدا جزء آرمان ها قرار گرفته و سپس تحقق یافته اند و یا دستاوردهایی که همواره خلاف آرمان ها بوده اند و تحمیلا بوجود آمده اند و غیره . البته هر محققی در تعریف و تحدید مفاهیم در اثر تحقیقاتی خویش آزاد می باشد .

3) بطور مثال استاد گرامی دکتر سیف زاده می پندارند که : "امنیت "آنها تامین شود، چون کارکرد نهاد دولت ، تامین « مردم انقلاب کردند تا امنیت است والا خود مردم ، مسجد می ساختند و خواهند ساخت » . اما به نظر می رسد که مردم ایران دست به انقلاب اسلامی زدند که « زمینه تولید انواع ارزش های معنوی و مادی و نیز زمینه توزیع عادلانه ارزش ها فراهم گردد » . البته امنیت ، در تمامی شقوق آن ، یکی از انواع ارزش هاست .

4) هنگامی که در این مقاله نهمین دستاورد سیاسی انقلاب اسلامی را می خواندم - : « 9 - مبتنی کردن سیاست خارجی و ارتباط با دیگر دولت ها بر اساس اصول اسلامی و سیاست «نه شرقی ، نه غربی » ; ایران در دوران معاصر ، همواره تحت نفوذ قدرت های استعماری و بیگانه بوده است، اما سیاست خارجی جمهوری اسلامی بر اساس نفی هر گونه سلطه جویی و سلطه پذیری ، حفظ استقلال همه جانبه کشور و روابط صلح آمیز با دول غیر محارب استوار می باشد . . . » - سخن یکی از استادان علوم سیاسی به خاطرم آمد که چندین بار در کلاس خود می گفت : « من به یکی از معاونین وزارت خارجه گفته ام شما با انقلاب ، برای ایرانیان ، عزت جهانی آورده اید! ولیکن یک ایرانی در رژیم گذشته با پاسپورتی که برای امریکا می گرفت ، می توانست به تمام دنیا سفر کند، اما حالا خیلی از کشورها ، ایرانی را با هزار خفت راه می دهند. آیا می شود این عزتی را که می گویید ، پس بدهم، اما تمام کشورها ما را با احترام بپذیرند؟ . . . »! این استاد اصالتا عرب ، بخاطرآن که برای سفر به امریکا ، توسط سفارتخانه «عرب های مفلوک »! معطل شده بود ، احساس تحقیر می نمود . در مقابل نگاه این استاد ، یک مسلمان اتریشی - آقای والدمن - در مصاحبه نگارنده با او می گفت : « مردم اتریش قبل از انقلاب اسلامی ایران ، این کشور را شاید کمتر از ماداگاسکار می شناختند و یا برای آنها مهم نبود، اما با انقلاب ، مردم ایران بسیار نزد مردم اروپا ، بویژه متفکرین آنها ، شوکت یافتند، البته مع الاسف اکنون از درجه آن احترام کاسته شده است . آقای والدمن از شعار «ایران برای ایرانیان » ، تلقی نژادپرستانه می کرد و می گفت: مشابه این شعار اخیرا توسط حزب حاکم اتریش داده شد که از سوی جهانیان و با فشار امریکا بایکوت شد، اما سر دادن این شعار توسط حزبی در ایران ، بسیار برای دولتمردان غرب و بویژه امریکا دلنشین بود، چرا که جایگزین داعیه های اول انقلاب اسلامی مبنی بر انترناسیونالیستی اسلامی می گردد » . حال با این نکته به دهمین دستاورد سیاسی انقلاب اسلامی در مقاله دکتر حقیقت رجوع کنید : « 10 - . . . اکثریت قریب به اتفاق محققان مسایل اسلام ، خاورمیانه و جهان عرب متفق القولند که انقلاب اسلامی در ایران ، بزرگترین محرک جنبش های سیاسی اسلامی بوده است . . . هفته نامه اشپیگل در آستانه پانزدهمین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی نوشت : . . . اسلام مبارزترین مذهب دنیا ، با انرژی انقلاب خود ، 2/1 میلیارد مسلمان را برانگیخته و آنان را برای تشکیل حکومت الله در کره زمین ، به حرکت در آورده است » .

5) ان الله لا یغیر ما بقوم حتی یغیروا ما بانفسهم ) . سوره رعد ; آیه 11 .

6) [گردآورنده] علی ذوعلم «جرعه جاری » تهران : پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی ، 1377 ; ص 541 الی 561 .