• صفحه نخست
• زندگی نامه
• کارنامک
• ارتباط با دانشجویان
• نگارخانه
• پیوندها
• ارتباط با من

صلابت حکومت و آزادي مخالفان در حکومت حضرت امير (ع)

روزگار، 30/5/90

ناسازه صلابت حکومت و آزادی مخالفان در حکومت حضرت امیر (ع) چطور با یکدیگر قابل جمع بود؟

اصطلاح ناسازه یا پارادکس به معنای تناقض منطقی نیست؛ بکله تناقض­نماست و می­تواند با یک تحلیل، رفع توهم شود. در خصوص سؤال فوق نیز ممکن است در بدو امر به نظر برسد که ثبات و صلابت حکومت با آزادی مخالفان قابل جمع نیست، اما با تحلیل این مسئله به نتیجه عکس خواهیم رسید؛ یعنی دقیقاً آزادی مخالفان است که به پایداری یک حکومت کمک می­کند.

امام علی (ع) در موارد مختلفی به مخالفان سیاسی خود حق ابراز مخالفت داد. مخالفان ایشان را می­توان در سه گروه ناکثین (جنگ جمل)، قاسطین (جنگ صفین) و مارقین (جنگ نهروان) دسته بندی کرد. طلحه و زبیر و عایشه در جنگ جمل شکست خوردند؛ و اسرای این جنگ مورد عفو امام (ع) قرار گرفتند. اما متحجرترین افراد در گروه اخیر گرد آمده بودند؛ و در مقابل حضرت، علاوه بر جنگ روانی و سیاسی، سودای جنگ مسلحانه در سر می­پروراندند. اما موضع امام (ع) در این خصوص چه بود؟ فرمودند تا خوارج دست به اسلحه نبرده­اند، آزاد خواهند بود. معنای این موضع حکومتی این بود که در حکومت اسلامی امام معصوم، کسانی بودند که علناً با ایشان مخالفت می­کردند و حتی برای قیام مسلحانه آماده می­شدند، اما مادام که مبارزه مسلحانه نکرده­اند، از آزادی کامل برخوردار هستند. روزی یکی از خوارج در مسجد، هنگامی که امام به سؤالی پاسخ گفتند، فریاد برآورد: «قاتله الله ما افقهه‏» (خدا او را بکشد، چقدر دانشمند است!). اصحاب خواستند به وی متعرض شوند،اما حضرت امیر گفتند او تنها به من ناسزا گفت.[1] خارجی دیگری به نام ابن الكواء آيه‏اى را به عنوان كنايه به على (ع) چند بار بلند خواند: «و لقد اوحى اليك و الى الذين من قبلك لئن اشركت ليحبطن عملك و لتكونن من الخاسرين».[2] امام هر بار که او این آیه را می­خواند، ساکت می­شدند و سپس نماز را ادامه می­دادند. خوارج چون امام را کافر می­دانستند، جدا از ایشان نماز می­خواندند. امام، اما، با صبر و سعه صدر مي‏فرمود: «شما نزد ما سه  حق داريد 1ـ مانع نماز خواندن شما در مسجد نمي‏شويم 2ـ حقوقتان را از في‏ء (بيت‏المال) قطع نمي‏كنيم مادامي كه دستتان در دست ماست (و به توطئه عملي عليه حكومت نزده­ايد) 3ـ تا شما جنگ را آغاز نكرديد، ما نبرد نمي‏كنيم.[3] نهج البلاغه نیز مشحون از آموزه­های آزادیخواهانه امام است: «پس مرا با خيرخواهي خالصانه و سالم از هرگونه شك و ترديد ياري كنيد»؛[4]«پس مرا با نصیحت یاری کنید».[5]

این گونه آزادی­های سیاسی در حکومتی که بر اساس «سیاست قدرت»[6] اداره می­شود، شاید، چندان به صلاح نباشد و سبب از دست دادن قدرت، و نهایتاً نظام سیاسی، شود. در این دیدگاه قدرت- محور، مصلحت نظام چیزی نیست جز مصالح شخصی و حفظ قدرت سیاسی به هر قیمت. اما حکومت حضرت علی (ع) که حکومتی ارزش- محور بود، نمی­خواست نظام سیاسی را به هر قیمتی نگاه دارد. پس، مصلحت نظام به معنای صحیح، همان گونه که امام خمینی (ره) اشاره دارند، جز مصلحت اسلام و نظام ارزش مدار نیست.

حکومتی که همچون حکومت به ظاهر ناپایدار امام علی (ع) بخواهد بر ارزشها پای فشرد، یکی از دو سرنوشت را خواهد داشت: یا با حاکمیت آزادی و عدالت امکان پا گرفتن حکومتی بر اساس ارزشهای دینی و اخلاقی فراهم می­شود؛ و یا آن قدر موانع زیاد است که ادامه حاکمیت جز با نادیده گرفتن حقوق انسانها میسر نخواهد بود. در صورت نخست، همان گونه که در کشورهای مردم­سالار شاهد هستیم، نه تنها آزادی­های سیاسی به تضعیف مشروعیت و حاکمیت منجر نخواهد شد، بلکه برعکس، ضامن بقای نظام خواهد بود. در صورت دوم است که امام (ع) نشان دادند که باید از قدرت چشم­پوشی کرد؛ و حقوق انسانها را نباید به پای مصالح قدرت سیاسی ذبح نمود. از دیدگاه امام علی (ع)، نظام سیاسی برای برپاداشتن ارزشها تشکیل شده، و اگر بناست حتی به قیمت نادیده گرفتن آزادیها ادامه حیات دهد، نقض غرض خواهد شد.