کدام اندیشه سیاسی؟
نگاهی به روایت حامیان اندیشه سیاسی صدرالمتألهین
مهرنامه، ش 2، اردیبهشت 1389
قبل از آن كه به اين سوال پاسخ دهيم كه آيا ملاصدرا داراي انديشه سياسي بوده يا نه، بايد مراد خود از «انديشه سياسي» را روشن كنيم . به نظر مي رسد اين اصطلاح داراي معناي عام، خاص و خاص الخاص باشد. انديشه سياسي به معناي عام هر گونه تأمل در باب سياست را شامل مي شود. خواه اين تأمل توسط متفكر حرفه اي انجام شده باشد، خواه توسط متفكري غير حرفه اي، به همين علت، سخن گفتن از انديشه سياسي در اوستا، ديوان برخي شعرا و يا در يادداشت هاي خصوصي دولتمردان صحيح و مجاز است. انديشه سياسي به معناي خاص تنها تأملات تخصصي انديشمندان سياسي را در بر مي گيرد. بنابراين خاطرات سياستمداران و اشعار سياسي شعراي غير حرفه اي از اين تعريف خارج مي شود. اين تعريف به خودي خود اعم از آن است كه مجموعه اي نظام مند و جامع از مباحث سياسي را در برداشته باشد يا تنها به برخي از مسائل تخصصي در اين زمينه بپردازد. بنابراين انديشه سياسي به معناي خاص الخاص آن گونه تأملات در باره سياست و حكومت است كه علاوه بر انجام و نظام‌مندي، از جامعيت و شمول نيز برخودار باشد. به طور مثال فارابي و افلاطون (در بين فلاسفه سياسي) و نائيني و امام خميني (در بين فقهاي سياسي) داراي انديشه سياسي به معناي اخير بوده‌اند. ملاصدرا نيز بدون شك داراي انديشه سياسي به معناي اول و دوم بوده؛ چرا كه به شكل تخصصي به مباحث سياسي پرداخته است. نجف لك زايي فهرست خوبي از اين مسائل به دست داده: اوصاف نبي، صفات دوازده‌گانه پيامبر (ص) و رئيس اول،اثبات عقلي نبوت،فلسفه سياسات و حدود،فرق نبوت وشريعت و سياست ،كمالات ثانويه رئيس مطلق، طبع مدني انسان ،سعادت محوري بودن فلسفه سياسي اسلامي، رياست مدينه فاضله، اصناف مردم و اقسام مدن. تنها سؤالي كه در اين قسمت بايد به آن پاسخ دهيم آن است كه آيا صدرا داراي انديشه سياسي به معناي سوم (انديشه سياسي منسجم، نظام مند و جامع) بوده است يا خير. به اعتقاد نگارنده، پاسخ به اين سوال منفي است. رجوع به آثار ملاصدرا (الشواهد الربوبية،الحكمة المتعالية في الاسفار العقلية الاربعة، المظاهر الالهية، رساله سه اصل، شرح اصول كافي،شرح الهداية الاثيرية، مبدأ و معاد و تفاسير او) مي‌تواند بهترين شاهد اين مدعا تلقي شود. به نظر مي رسد سيد علي قادري هم كه شرط سوم انديشه سياسي را ارتباط با اداره امور مردم به شكل مستقيم و ارائه طرحي مشخص در اين زمينه مي داند، تعريف سوم از انديشه‌هاي سياسي را مدنظر داشته باشد، بنابراين او هم معتقد است صدرا انديشه سياسي منسجم و جامعي ندارد. رضا داوري اردکانی نيز هر چه معتقد است صدرا جداً به سياست مي انديشيده، (اما با رجوع به كتب و مقالات ايشان مشخص مي شود كه فلاسفه پس از فارابي ـ و از آن جمله صدرا المتألهين ـ به مباحث سياسي علاقه كمتري نشان مي داده‌اند، و به شكل خاص ملاصدرا به مباحثي همچون واقعيت سياست و شرايط پادشاهي پرداخته است.
آن چه مي‌تواند براي ادعاي فوق شاهد جدي تري تلقي شود، مقاله سید محمد ناصر تقوي در خردنامه صدرا است. وي ابتدا اين پرسش را مطرح مي كند كه اگر لازمه و اقتضاي سفر چهارم از اسفار اربعه ورود به جامعه و حكومت است،چرا صدرا نمي خواسته وارد سياست شود. همو در پاسخ اين سوال مسائلي همچون كارشكني روحاني نمايان و شرايط سخت محيط پيراموني را گوشزد مي‌كند، و نتيجه مي گيرد كه به هر حال انديشه سياسي او زوال و غروب نداشته است . او براي تأييد مدعيا خود فهرستواره موضوعات انديشه سياسي صدرا را مطرح مي‌كند، در حالي كه از سه مورد كلي (يعني فرق نبوت و شريعت و سياست، امامت و خلافت و فلسفه سياسات و حكومت) فراتر نمي‌رود. انديشه سياسي صدرا، سيستمي را تشكيل نمي دهد كه زير سيستم‌هاي آن به شكل دقيق مشخص شده و با كل نظام انديشگي وي در ارتباط باشد. با توجه به آن كه ملاصدرا هفت سفر با پاي پياده به مكه مكرمه مشرف شد، درعزلت و شايد تبعيد به سر مي برد و مغضوب فقهاي زمانه خود شد؛ پرسمان او در انداختن طرحي نو در فلسفه سياسي نبود.
پس به اين نتيجه رسيديم كه صدرالدين شيرازي انديشه سياسي به معناي عام و خاص (و نه معناي خاص الخاص) دارد. حال جاي اين سؤال وجود دارد كه مجموعه تأملات سياسي وي چه مقدار اهميت دارد؟نوآوري هاي او چيست؟ و آيا او نماينده حضيض زوال انديشه سياسي در ايران تلقي مي شود؟ سید جواد طباطبايي انديشه سياسي صدرا را تقليدي، و غيرمهم در مجموع نماينده حضيض زوال انديشه سياسي در ايران مي‌داند. داود فيرحي نيز انديشه سياسي صدرا را نوعي تكرار و تجديد سنت فكري فارابي و ابن سينا تلقي مي‌كند. در مقابل، سید محمد ناصر تقوي اصرار دارد كه انديشه سياسي صدرا مهم است و در آن دوران «ركود انديشه سياسي» وجود داشته، نه زوال انديشه سياسي. اگر در انديشه سياسي صدرا نوآوري وجود داشته باشد، بايد آن را در پيوند با نظريه حركت جوهري جستجو نمود. انسان كامل و رئيس مدينه براساس حركت جوهري به كمالاتي دست مي‌يابد و شايستگي رهبري جامعه را پيدا مي كند . بنابراين غايت جامعه نيز براساس حركت جوهري انسان كامل تعريف مي شود. اين سخن هر چند جديد به نظر مي رسد ،اما تفاوت چنداني با انسان كامل فارابي و سعادت محوري وي ندارد. در واقع اگر به جاي اتصال رئيس اول با عقل فعال نزد فارابي، حركت جوهري انسان كامل را قرار دهيم و ماهيت سعادت جامعه را نيز اين گونه تعريف نماييم، نوآوري هاي صدرالمتألهين در حوزه انديشه سياسي به پايان مي‌رسد! از اين سخن، تكليف بخش‌هاي ديگر انديشه سياسي وي مشخص مي شود. بحث اقسام اجتماعات (فاضله و غير فاضله، كامله شامل مدن عظمي و وسطي و صغري، و ناقصه شامل ده و محله و كوچه و خانه) ،عبوديت محوري در فلسفه سياست و حكومت و بحث نبوت و امامت او از فارابي و ابن سينا گرته برداري شده است.